adversarius, -i (s.m.)

1. avversario della verità o in una controversia.
Mon. III iv 17 Potest etiam hoc, mendacium tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole.
2. nemico (Conte), avversario politico.
Ep. I 7 Quod si tam gratissimo nobis beneficio vigilatis, et adversarios nostros, prout sancta conamina vestra voluerint, ad sulcos bone civilitatis intenditis remeare, quis vobis dignas grates persolvere attentabit? Nec opis est nostre, pater, nec quicquid Florentine gentis reperitur in terris. Sed si qua celo est pietas que talia remuneranda prospiciat, illa vobis premia digna ferat, qui tante urbis misericordiam induistis et ad sedanda civium profana litigia festinatis.
Ep. 1
Mon. 1

adversarios, Ep. I 7
adversarium, Mon. III iv 17

-

Il termine è di uso estremamente frequente tanto in lat. class. che in lat. mediev., ambito dove tuttavia, e sorprendentemente, non è registrato da tutti i principali dizionari (manca ad esempio in Du Cange). Anche l’ampiezza semantica a coprire tutte le gradazioni di 'avversario' è perfettamente sovrapponibile; solo a partire dal lat. cristiano si aggiunge l’antonomasia per cui il termine adversarius identifica il maligno (questa è l’unica def. presente in Isid., ma non rilevante per D.). Alcuni dizionari registrano l’agg. sostantivato con una voce (o sottovoce) a sé stante, e così è considerato in questa sede alla luce dei passi danteschi; vd. adversarius, -a, -m (Lewis-Short), adversarius, -a, -um (Castiglioni-Mariotti), adversarius (DLMBS), adversarius, -ii (Blaise-Patr.).

Le due occorrenze dantesche sono perfettamente in linea con due delle accezioni tradizionali in lat. sia class. che mediev., e codificate dai dizionari. Nel caso della definizione 1, la propone in particolare Blaise Patr. s.v. adversarius («Les adversaires [de la vérité, dans une controverse]»). Per questa ragione si è ritenuto utile proporre solo una scelta assai limitata di occorrenze del termine nel campo Corrispondenze, rimandando al ThLL s.v. adversarius, ai lessici e alle banche dati per un quadro esaustivo.

L’agg., sempre sostantivato in D., nel passo della Mon. identifica un avversario generico, che però si colloca chiaramente sul piano intellettuale e dottrinale; d’altronde, uno degli scopi del libro III – come detto nel prologo – è proprio 'cacciare dall’arena chi è empio e falso'. Questa è l’accezione più peculiare e più propria di un utilizzo nell’ambito della disputa dottrinale, come è il caso della Mon.; è peraltro assai presente (anche se non certo egemone) nelle opere scolastiche.

Il valore di 'avversario intellettuale' è registrato dal ThLL s.v. adversarius I.5 («adversarius de religionibus», «de sectarum dissensionibus») e sembra generarsi nell’ambito del lat. cristiano (vd. in particolare Hier. Epist. 18,18 e Tert. Praescr. 15). Ancora più preciso è Blaise Patr., s.v. adversarius: «les adversaires (de la vérité, dans une controverse)» e il «partenaire (dans une discussion), contradicteur, opposant».

Nell’Ep. invece si tratta dell’invito specifico a Niccolò a ricondurre gli adversarios nostros ­– quindi nella concretezza della contingenza politica – 'nei solchi del buon vivere civile'; un’accezione assai più comune, per cui si veda senz’altro ThLL s.v. adversarius, I.3 «de factionibus inter se certantibus».

I traduttori moderni si allineano su 'avversario', senza ulteriori sfumature. Il corrispondente in volgare dantesco è naturalmente avversario/avversaro; interessanti alcuni passi del Conv. (ad es. IV ii 16), ove si dice che Aristotele combattè contro gli avversari de la veritade, cioè proprio quello che D. si propone di fare nella Mon. (cfr. anche Isid. sul tema).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
avversario, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
per le accezioni dantesche vd. ThLL s.v. adversarius, I.3 («de factionibus inter se certantibus») e I.5 («de sectarum dissensionibus»). Qui una scelta minima: Hier. Epist. 18,18 sermo Dei neque haereticorum neque omnium adversariorum potest contradictionibus cedere (LLT); Sulp. Sev. Chron. 2,45,3 Is, ubi extremum fidei periculum animaduertit, Occidentalibus deceptis, Orientales per scelus uinci, tribus libellis publice datis, audientiam regis poposcit ut de fide coram aduersariis disceptaret (LLT); Tert. Praescr. 15 Huc enim dirigebamus et hoc praestruebamus allocutionis praefatione ut iam hinc de eo congrediamur de quo adversarii prouocant (LLT).
Latino medievale:

Aristotele ps., Rhet. Alex. Am., 11 (Bekker 1430a) Huiusmodi quidem igitur enthymematum ab adversariis  assumendum; contraria vero his pro nobismet oportet dicere, dicentes nostros actus et sermones adversantes iniustis et illegitimis et inconferentibus et moribus malorum hominum et breviter his, qui putantur esse malitiosi (ALD); Aristotele, Rhet. (tr. Moerbeke), 3, 19 (Bekker 14419b) Epilogus autem componitur ex quatuor, ex preparare bene auditorem ad se ipsum et ad adversarium male, et ex augere et humiliare, et ex in passiones deducere auditorem, et ex rememoratione. Natum est enim, postquam ostenderit se quidem veracem, adversarium autem mendacem, sic laudare et vituperare et inculcare (ALD); Alberto di Sassonia, Quaest. Cael., I 10 Concludatur igitur quod in quolibet genere in quo possunt imaginari infinita aliquod alteri est non aequale, et hoc concludatur iuxta dicta et concessa adversariorum (LLT); Grossatesta, Eust. in Eth., 11 (Bekker 1100b 33) Ex his enim oportet intendere exercitus ducem qualiter habet ad adversarios sui ipsius exercitus secundum superexcellentiam et defectum (ALD); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 44B, a. 7 Item, Si aliquid veritatis est in philosophia naturali, tunc generatio fit de superfluo nutrimenti, quod descinditur a quarta digestione: sed nihil talium convertitur in humanam naturam, ut dicit adversarius: ergo ex nullo talium aliquid generatur (LLT); Guglielmo di Ockham, Exp Phys., II 12,5 Tertio notandum quod istae rationes quas adducit Philosophus, non sunt simpliciter demonstrativae, sed sunt magis persuasivae et convincentes adversarium ex propriis dictis (LLT); Tommaso d’Aquino, Contra imp., VI 6 235 Nunc restat respondere his quae ab adversariis in contrarium obiiciuntur (LLT); Id., Summa gent., I 9 3 Singularis vero modus convincendi adversarium contra huiusmodi veritatem est ex auctoritate Scripturae divinitus confirmata miraculis: quae enim supra rationem humanam sunt, non credimus nisi Deo revelante (LLT).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. VIII xi 19 Satanas in Latino sonat adversarius, sive transgressor. Ipse est enim adversarius, qui est veritatis inimicus (Mirabile).
Uguccione, U 20, 2 (s.v. verto) verso componitur adversor –aris, unde (…) adversarius, -a, -um (DaMA).
Balbi (s.v. adversor) unde (…) adversarius -ria -rium (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Riccardo Macchioro.
Data redazione: 19.01.2020.