eliotropium, -i (s.n.)

1. eliotropio (Castiglioni-Mariotti), pianta che si volge al sole.
Ep. V 3 Et nos gaudium expectatum videbimus, qui diu pernoctitavimus in deserto, quoniam Titan exorietur pacificus, et iustitia, sine sole quasi eliotropium hebetata, cum primum iubar ille vibraverit, revirescet. Saturabuntur omnes qui esuriunt et sitiunt iustitiam in lumine radiorum eius, et confundentur qui diligunt iniquitatem a facie coruscantis.

Ep. 1

eliotropium, Ep. V 3

-

Hapax nel lat. dantesco e grecismo da ἡλιοτρόπιον (ἥλιος, “sole” e τρέπω, “volgere”), il sost. (h)eliotropium indica un tipo di pianta che volge i fiori e le foglie verso il sole e una pietra dotata di proprietà magiche come l’invisibilità.

Nei trattati botanici del lat. class. si legge che le piante dell’eliotropio avessero la caratteristica di volgere foglie e fiori verso il sole; la pietra, invece, a contatto con i raggi del sole, avrebbe avuto il potere di renderli rosso-scuri (cfr. Corrispondenze). Alla gemma è legata inoltre la proprietà magica dell’invisibilità, come si att. in Alberto Magno, De mineralibus II 2, 5, citato da Benvenuto da Imola. 

Il lemma ricorre in Ep. V 3 in rif. alla giustizia, assimilata metaforicamente a una pianta di eliotropio senza sole – figura dell’imperatore Enrico VII. Toynbee Ep. pp. 47-48 riteneva che qui D. non avesse in mente la pianta, ma la pietra. Osservando le def. dei lessicografi mediev., tuttavia, non è plausibile che il sost. indichi la pietra, poiché quest’ultima, a differenza della pianta, non registra una diretta dipendenza dal sole, senza la quale non potrebbe sussistere la metafora della iustitia hebetata: come una pianta di eliotropio senza sole, la giustizia perde le sue forze, in assenza della guida imperiale del Titan pacificus. A conferma di questa ipotesi ricorre inoltre la differenza linguistica tracciata dai lessicografi (vd. Corrispondenze): la pietra è att. nella forma heliotropia, mentre la pianta è registrata al neutro heliotropium, per cui cfr. la forma dantesca eliotropium (Cioffari, Dante's use of lapidaries, pp. 149-51).

Nel volgarizzamento di Ep. V il passo è così tradotto: «[...] e la giustizia, la quale era sanza luce, al termine della retrogradazione impigrita, rinverdità encontanente ch'apparirà lo splendore». Come notato da Montefusco, Volg. Ep. V-VII, p. 258, «al posto della similitudine con l'erba dell'eliotropio, il volgarizzatore propone un riferimento astronomico-astrologico di non univoca individuazione: la proiezione del rinnovamento della giustizia in un momento indicato come "termine della retrogradazione", ovverosia il lento (da cui "impigrita") moto di verso orario (da ovest a est) dei pianeti, che risulta dalla composizione del loro moto con quello terrestre [...]. Ad ogni modo, il passaggio nel testo volgare sembra presupporre una lezione alternativa nell'antigrafo latino più che una mancata comprensione».

Nelle opere volgari il lemma elitropia ricorre in Inf. XXIV 93 nella bolgia dei ladri, condannati a correre nudi tra i serpenti «sanza sperar pertugio o elitropia»; in questo caso il sost. indica la pietra, a cui i commentatori danteschi attribuiscono l’invisibilità e la cura al veleno dei serpenti (vd. Corrispondenze e la voce elitropia in VD). Nel Fiore CLXXXII 14 il lemma ricorre nella forma popolare aritropia (così nelle edizioni di Contini 1984 e di Allegretti 2011), sempre in rif. alla pietra (vd. la voce ritropia in ED).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
elitropia, vd. VD.
ritropia, vd. ED
Latino classico e tardoantico:

variamente att. (cfr. OLD s.v. heliotropium 1). in rif. alla piante vd. ad es.: Varr. Rust. 1, 46 nec minus admirandum quod fit in floribus, quos vocant heliotropia ab eo, quod ad solis ortum mane spectant et eius iter ita secuntur ad occasum, ut ad eum semper spectent (LLT); Plin. Nat. XXII 57, 3 Heliotropii miraculum saepius diximus cum sole sese circumagentis etiam nubilo die; tantus sideris amor est (CC). Si rif. parallelamente ad una pietra verde dalle venature rosse, che se esposta al sole ne trasforma il colore dei raggi: Plin. Nat. XXXVII 60, 1 Heliotropium nascitur in Aethiopia, Africa, Cypro, porraceo colore, sanguineis venis distincta. Causa nominis, quoniam deiecta in vas aquae, fulgore solis accidente, repercussu sanguineo mutat eum, maxime Aethiopica. Eadem extra aquam speculi modo solem accipit deprenditque defectus, subeuntem lunam ostendens (CC); Damig. Lapid. 2, 1, 1 Heliotropius lapis nascitur in Ethiopia et Cypro et Libya. Est autem colore smaragdino, sanguinis habens venas. Appellatur autem heliotropius eo quod vertit solem. Missus enim in pelvem argenteum aqua plenum et positum contra solem vertit eum et facit quasi sanguineum et obscurum (CC).

Latino medievale:
anche il lat. mediev. registra il sost. nel duplice signif. di «pietra» (Du Cange s.v. eliotropium) e di «pianta» (DMLBS s.v. heliotropium 1).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XVI 7, 12 Heliotropia viridi colore et nubilo, stellis puniceis supersparsa cum sanguineis venis. Causa nominis de effectu lapidis est; nam deiecta in labris aeneis radios solis mutat sanguineo repercussu; extra aquam autem speculi modo solem accipit, deprehenditque defectus eius subeuntem lunam ostendens. Magorum inpudentiae manifestissimum in hoc quoque exemplum est, quoniam admixta herba eliotropio quibusdam additis precationibus gerentem conspici negent. Gignitur in Cypro et Africa, sed melior in Aethiopia (Mirabile); XVII 9, 37 Heliotropium nomen accepit primo quod aestivo solstitio floreat, vel quod solis motibus folia circumacta convertat. Unde et a Latinis solsequia nuncupatur. Nam et sole oriente flores suos aperit, idem se reclaudit cum sol occubuerit. Ipsa est quam Latini intubum silvaticum vocant. Haec et verrucaria, [eo] quod estingua verrucas ex aqua pota, vel in cataplasmate posita abstergat (Mirabile).
Papias (s.v. heliotrophium): heliotrophium nomen haerba accepit, quod aestivo solstitio floreat: et quod solis motibus folia circumacto convertat unde a latinis solsequia. Dicitur etiam incubum sylvaticum necnon verrucaria, quod extingua verrucas in aqua potata vel in cataplasmate posita abstergat; helios ἥλιος graece sol, tropos τρόπος conversio (Mirabile); (s.v. heliotropius) heliotropius gemma seu lapis viridis coloris sanguineas habens venas. Missus in argenteam pelvem aqua plenam radios solis in sanguineum et obscurum vertit colorem (Mirabile).
Uguccione, E 30, 13-14 (s.v. EL et Ely et Eloy): item componitur cum tropos, quod est conversio, et dicitur hoc eliotropium, quedam herba, quia solis motibus folia circumacta convertat, unde et a Latinis solsequium dicitur, nam et sole flores suos aperit et in sero claudit cum sol occubuerit; ipsa est quam Latini intibum silvaticam vocant; hec et verrucaria dicitur quia extinguat verrucas. Et ex eisdem componitur hec eliotropia -e, quedam gemma valde clara et perspicua que colores mutat secundum variationem colorum in sole, unde rubea apparet in mane et in vespere. Vel sic dicitur quia posita in labris eneis radios solis mutat sanguineo colore, sed extra aquam in modum speculi solem accipit. Invenitur pro eodem lapide pretioso hic eliotropius -pii, unde Martianus Capella (1, 75) (DaMA).
Balbi (s.v. eliotropium): herba. Nomen accepit quod estivo solstitio floreat et quod solis motibus folia circumacta convertat. Unde a latinis solsequium dicitur vel solsequia (Mirabile); (s.v. eliotropus): lapis ex viridis coloris. Sanguineas habens venas. Missus in argenteam pelvem aqua plenam radios solis in sanguineum et obscurum vertit colorem. Et splendidus cum ortu et occasu colorem mutans in Affrican invenitur. Vide etiam in solsequium (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Benvenuto da Imola, ad Inf. XXIV 91-93 in rif. alla pietra: Et hic nota quod heliotropia est lapis viridis, smeragdo similis, respersus sanguineis guttis, qui secundum Albertum dicitur reddere hominem bonae famae et incolumem, et valet contra venena. Ideo bene fur voluisset libenter invenire heliotropiam, ut fugeret infamiam, acquireret salutem, et vitaret venenum serpentis persequentis. Dicit etiam quod hic lapis unctus herba sui nominis fallit visum, et secundum hoc vult dicere autor, quod fures vellent ire invisibiles, et furari sine periculo vel scandalo, sed non possunt, sicut ego novi aliquos nobiles et divites, qui si fugiunt suspendium, non tamen infamiam et ignominiam hominum (DDP).

Autore: Sofia Santosuosso.
Data redazione: 20.01.2023.
Data ultima revisione: 20.03.2023.