retractatio, -onis (s.f.)

1. ritrattazione (Conte).
Ep. VI 26 Igitur tempus amarissime penitendi vos temere presumptorum, si dissimulare non vultis, adesse conspicitis. Et sera penitentia hoc a modo venie genitiva non erit, quin potius tempestive animadversionis exordium. Est enim: quoniam peccator percutitur, ut “sine retractatione moriatur”.
Ep. 1
retractatione, Ep. VI 26
-

Hapax nel lat. dantesco. Deverbale da retracto, -are con l'aggiunta del suffisso femminile -tio, -onis, impiegato nella formazione di sost. deverbali denotanti un'azione. Il sost. indica l’«actus retractandi» (Forcellini s.v. retractatio), ossia l’atto di chi ritratta o smentisce quanto ha precedentemente sostenuto. Fin dal lat. class. si registra la presenza del sintagma sine retractatione, raro nella Vulgata, in cui è att. solamente in I Sam. 14, 39 con leggera variatio di abs in luogo di sine (vd. Corrispondenze), ma ampiamente att. nel lat. patristico e mediev.

Nel passo dantesco il sintagma sine retractatione si caratterizza per una specifica valenza giuridica: si tratta infatti di una formula comune nel lat. mediev. diplomatico-cancelleresco, att. con il signif. di «senza possibilità di ripensamento», «senza eccezioni» e spesso affiancata ai v. deponatur e puniatur nelle formule di condanna (vd. Montefusco, Le epistole di Dante, p. 421; ma cfr. anche Villa, La testa del chiodo, p. 449). Pastore Stocchi Ep., p. 52, con rif. al passo scritturale di 1 Sam. 14, 39 afferma che «sine retractatione significa ‘senza condono di pena’, ‘irremissibilmente’» e crede che così vada inteso anche nel finale dell'ep. dantesca. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

ampiamente att., spesso nella formula sine retractatione (cfr. OLD s.v. retractatio 1), vd. ad es. Cic Att. XIII 24, 2 Conficies igitur et quidem sine ulla dubitatione aut retractatione (CC); Liv. VI 28, 4 quod ubi auditum est -tantus eius magistratus terror erat-, simul hostes a moenibus recessere et iuniores Romani ad edictum sine retractatione convenere (CC). Nella Vulgata il sost. retractatio è att. una sola volta in 1 Sam. 14, 39 Dixitque Saul: “Accedite huc, universi duces populi, et scitote et videte per quem acciderit peccatum hoc hodie. Vivit Dominus, salvator Israel, quia si per Ionathan filium meum factum est, absque retractatione morietur” (Bibliotheca Augustana); comune invece nella letteratura patristica, per cui vd. ad es. Aug. C. Faust. 22, 77 Verumtamen ad illum cum ratione praecipere, ad istos autem sine retractatione praecepta facere pertinebat (CC); Greg. M. Moral. 5, 12 percussionum quippe diversa sunt genera. Alia namque est percussio, qua peccator percutitur ut sine retractatione puniatur (CC); Greg. M. Moral. 10, 31, 54 Qui enim diu convertendos expectat, non conversos sine retractatione cruciat (CC). 

Latino medievale:

nel lat. mediev. il sintagma sine retractatione è formula diffusa (cfr. Blaise Mediev. s.v. retractatio e DMLBS s.v. retractatio 1), vd. ad es. Tommaso d’Aquino, Rep. Ioh. 9, 1, 1302 Et hoc flagello percutitur peccator in hac vita sic, ut sine retractatione et fine puniatur in alia; sicut Herodes qui occidit Iacobum, punitus est in hac vita, et in Inferno similiter (LLT); Acta et concilia pontificum, Niccolò II, 1059, nr. 383 Quod si quis contra hoc nostrum decretum synodali sentencia promulgatum per seditionem vel presumptionem aut quodlibet ingenium electus aut etiam ordinatus seu intronizatus fuerit, non papa sed sathanas, non apostolicus sed apostaticus ab omnibus habeatur et teneatur et auctoritate divina et sanctorum apostolorum Petri et Pauli perpetuo anathemati cum suis auctoribus, fautoribus et sequacibus a liminibus sancte ecclesie separatus subiciatur, sicut Antichristus et invasor atque destructor tocius Christianitatis, nec aliqua super hoc audientia aliquando ei reservetur, sed ab omni ecclesiastico gradu, in quocunque prius fuerat, sine retractatione deponatur (MGH); in ambito epistolare vd. ad es. Incmaro di Reims, Epist. 198 Et quod praefatus venerandus archiepiscopus Egilo mihi ex vestro mandato inde iniunxit, sine retractatione exequi procuravi (MGH); Pier Damiani, Epist. 44 Nam et super his nihilominus questio geminatur: Quo pacto quis certum teneat, utrum et isti tales fuerint, quibus sine retractatione debeat fides accommodari, sive etiam digni sint intra sanctorum catalogum percenseri (MGH); Gilberto di GemblouxEpist. 42 Proinde, quoniam die noctu que talia ex psalmis et aliis scripturis insonant auribus vestris, unde et scire convincimini que sit voluntas Dei bona et salutaris, discretioni vestre omnimodis expedit, quatinus eam sine retractatione in custodiendis mandatis eius exequamini, ne in illud incidatis: Servus sciens voluntatem domini sui et non faciens duris plagis vapulabit et multis (LLT). 

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 15.12.2021.
Data ultima revisione: 02.01.2022.