Gelboe (indecl.)

1. Gelboè, catena montuosa della Palestina, nella Samaria.
Ep. VI 11 Sin prorsus arrogantia vestra insolens adeo roris altissimi, ceu cacumina Gelboe, vos fecit exsortes, ut Senatus eterni consulto restitisse timori non fuerit, nec etiam non timuisse timetis; nunquid timor ille perniciosus, humanus videlicet atque mundanus, abesse poterit, superbissimi vestri sanguinis vestreque multum lacrimande rapine inevitabili naufragio properante?
Ep. 1
Gelboe, Ep. VI 11
-
Hapax nel lat. dantesco. L’oronimo Gelboè, indeclinabile, designa una catena montuosa nella Samaria, in Palestina, dove Saul, sconfitto dai Filistei, si uccise lasciandosi cadere sulla propria spada (1 Sam 31, 1-4). I monti Gelboè sono conosciuti nella tradizione esegetica come ‘monti della superbia’ (vd. Corrispondenze) e nel pianto di David per la morte di Saul vengono maledetti e puniti con l’assenza di pioggia e rugiada per aver ucciso l’eletto di Dio «montes Gelboe nec ros nec pluviae veniant super vos» (2 Sam. 1, 21). L’espressione dantesca cacumina Gelboe è una ripresa con variatio del biblico montes Gelboe.

In Ep. VI 11 D. afferma che l’insolente arroganza dei Fiorentini, che si oppongono all’imperatore e dunque al volere di Dio, li ha privati della rugiada, immagine della grazia divina (vd. ros in VDL), così come è accaduto alle cime dei monti Gelboè. Lo stesso episodio biblico della morte di Saul è ricordato tra gli esempi di superbia punita in Purg. XII 40-42, dove ricorre nuovamente l’oronimo Gelboè: «O Saùl, come in su la propria spada / quivi parevi morto in Gelboè, / che poi non sentì pioggia né rugiada» (vd. Gelboe in ED). Per approfondimenti sulla questione, cfr. Brilli, Dalla «città partita», pp. 88-89; Ledda, Modelli biblici, p. 27.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Gelboè, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
il lemma ricorre nella Vulgata ed è ampiamente att. nell'esegesi biblica e nella letteratura patristica; per il passo dantesco si vedano i seguenti luoghi: 1 Sam. 31, 1-4 Philisthim autem pugnabant adversum Israel; et fugerunt viri Israel ante faciem Philisthim et ceciderunt interfecti in monte Gelboe. Irrueruntque Philisthim in Saul et filios eius et percusserunt Ionathan et Abinadab et Melchisua filios Saul. Totumque pondus proelii versum est in Saul; et consecuti sunt eum viri sagittarii et vulneratus est vehementer a sagittariis. Dixitque Saul ad armigerum suum: “Evagina gladium tuum et percute me, ne forte veniant incircumcisi isti et interficiant me inludentes mihi”. Et noluit armiger eius; fuerat enim nimio timore perterritus. Arripuit itaque Saul gladium et inruit super eum (Bibliotheca Augustana); 1 Sam. 31, 8 Facta autem die altera, venerunt Philisthim, ut spoliarent interfectos, et invenerunt Saul et tres filios eius iacentes in monte Gelboe (Bibliotheca Augustana); Sam. 1, 21 Montes Gelboe, nec ros nec pluviae veniant super vos, neque sint agri primitiarum! Quia ibi abiectus est clypeus fortium, clypeus Saul, quasi non esset unctus oleo (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att. negli esegeti biblici, vd. ad es. Beda il Venerabile, In primam partem Samuhelis libri iv et Nomina locorum, IV 31, Et decepti sunt qui fortes videbantur in contemplanda Dei voluntate quod nomen Israhel significat cum opera gentilium incautius doctrinamque sequerentur et perierunt depravati in superbia luxoriosa quam vocabulum montis Gelboe, id est lubrici, designat (LLT); Bruno di Segni, Exp. in psalm., psalm. 10, Estis tamen et vos montes inflatione superbiae inflati, montes videlicet Gelboe, quibus quondam maledixit David (LLT); Goffredo d'Auxerre, Exp. in Cantica Canticorum, liber I, Sic et in nobis salit in montibus, sublimium virtutum viris; transilit colles Gelboe, id est superbos (LLT); Antonio da Padova, Sermones, vol. 1, sermo in dominica III post pentecosten, pars 2, par. 9, 'Gelboe interpretatur decursus vel acervus pluens, et significat superbiam, quae est semper in decursu, quia superbia casum habet', et divitiarum abundantiam, quae tamquam acervus lapidum in malum Domini congregantur (LLT); Bonaventura, Serm. div., II 42, Superbi enim sunt montes qui rorem gratiae non capiunt; 2 Regum 1: "Montes Gelboe, nec ros nec pluvia veniant super vos"; Psalmus: Inter medium montium pertransibunt aquae (LLT).
Lessicografi medievali:
Papia (s.v. Gelboe): Gelboe montes alieni genarum, interpretatur decursus (Mirabile).
Commentatori danteschi:
vd. ad es.: Anonimo Lombardo ad Purg. XII 40-42: Hic Saul deviavit a preceptis domini, mortuo Samuele, qui eum diligebat et corigebat. Et predictus Saul pluries voluit interficere David; et dum regnaret, venerunt filystini contra eum et Israel, ipsumque et populum eius fugaverunt et expulerunt usque ad montes Gelboe. Ibique in ipso monte, percusus Saul a sagitariis philistinorum, timens cadere ad ipsorum manus, proprio se ense peremit, ut habetur primo Regum, capitulo ultimo (DDP).
Pietro Alighieri (1) ad Purg. XII 40-42: Item ad quid venit superbia Saul regis, qui cum esset devictus a Philistaeis, et mortuis Jonatha et Abmadab et Melchisua eius filiis in campo, cum ignominia effugit in montem Gelboe, et ibi indignatione et superbia in propriam spatham irruit  (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XII 40-42: O Saul, superbissime regum, come parevi qui, figuratus in via, morto in su la propria spada, a te ipso interfectus, in Gelboe, cum tribus filiis tuis. Et dicit: che poi non sentì pioggia nè rugiada. Hoc dicit, quia David, audita morte soceri et filiorum, maledixit montes Gelboe, ut ros neque pluvia caderet super eos. Et merito: nam Saul etsi superbus magnanimus tamen fuit, qui dum praesciret finem suum, non expavit, non declinavit pugnam, et victus se percussit gladio, cuius magnanimitatem multipliciter commendat Josephus  (DDP).
Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 30.04.2023.