agrestis, -is (s.m.)

1. contadino (Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 43 centum carminibus tacitos mulcebat agrestes.
Eg. 1
agrestes, Eg. IV 43
-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine è ampiamente att. nel lat. class. e mediev., dove risulta però prevalente l’uso aggettivale. L’uso sostantivale (al plur. agrestes, agrestium o agrestum, cfr. ThLL s.v. 1. agrestis) si riscontra comunque più volte nel lat. class., soprattutto in poesia, e talora nel lat. mediev., più frequentemente in testi storiografici.

Nel lat. dantesco il termine registra una sola occorrenza in Eg. IV 43, in funzione di sost., a designare i pastori (lett. "contadini") che assistono "in ammaliato silenzio" («tacitos», traduzione di Albanese Eg.) all’esecuzione musicata dell’egloga delvirgiliana Forte sub inriguos. L’uso dantesco non trova riscontro nella tradizione bucolica precedente, che utilizzava il termine solo in funzione aggettivale: cfr. ad es. Verg. Ecl. I 10 «calamo ... agresti» (MqDq); VI 8 «agrestem ... Musam» (MqDq); Nemes. Ecl. II 64 «agrestes volitare inter volucres» (MqDq). Con valore di sost. sarà ripreso da Giovanni del Virgilio, Eg. Muss., 230 «Tene putem frustra nostri mirentur agrestes?» (Poeti d'Italia); la bucolica petrarchesca e boccacciana, invece, si attesta solo sull’uso aggettivale: cfr. ad es. Petrarca, Buc. X 232 «agrestem ... Musam (Poeti d'Italia); XI 76 «Musas ... agrestes» (Poeti d'Italia); Boccaccio, Bucc. II 3 «nymphas ... agrestes» (Poeti d'Italia); VI 151 «munus agreste» (Poeti d'Italia). 

D. utilizza il corrispondente aggettivo volgare agreste in Rime 15, 6 «coi dolci ’mpiastri / [Amore] farà stornarvi ogni tormento agresto», con valore di “crudele, doloroso” (cfr. Giunta Rime, ad loc.); Fiore 121, 6 «mostrando ched i’ faccia vita agresta», a designare la vita appartata in campagna (vd. agresto ED).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
agresto, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:

numerose (cfr. ThLL s.v. agrestis); tra le più pertinenti in relazione al contesto dantesco: Verg. Georg. I 10 Et vos, agrestum praesentia numina, Fauni, / (ferte simul Faunique pedem Dryadesque puellae) / munera vestra cano (MqDq); 160 Dicendum et quae sint duris agrestibus arma, / quis sine nec potuere seri nec surgere messis (MqDq); Hor. Carm. III 1, 21 somnus agrestium / lenis virorum non humilis domos / fastidit umbrosamque ripam (MqDq); Ov. Met. VI 344 agrestes illic fruticosa legebant / vimina cum iuncis gratamque paludibus ulvam (MqDq); XV 203 tunc herba recens et roboris expers / turget et insolida est et spe delectat agrestes (MqDq); Stat. Theb. IV 684 Incipit: ‘Agrestes, fluviorum numina, Nymphae, / et nostri pars magna gregis, perferte laborem / quem damus (MqDq).

Latino medievale:
numerose le att. dell’agg. agrestis, più ridotto l’uso sostantivato (cfr. MLW s.v. agrestis); cfr. ad es.: Freculfo di Lisieux, Chron. (IX s.), VII 1 promptamque ad bellum agrestium multitudinem ab Aristobolo revocasset (CC); Arnolfo di Milano, Lib. gest. rec. (XI s.), III 23 Studet ergo sollicitare presentes, vocare absentes, clericos et laicos, abbates et monachos, amicam sibi non omittens turbam agrestium (MGH); Sasso Grammatico, Gesta Danorum (XII-XIII s.), XIV xix 15 A quo quidam suorum per ignaviam discedere omni fato tristius ratus, ab agrestibus indagandae praedae gratia supervenientibus ante pedes regis appetitus occubuit (LLT-B); Sasso Grammatico, Gesta Danorum (XII-XIII s.), XIV xxviii 13 Nec minus superstitiosi agrestes, qui iaiciendorum seminum grana, quo melius adolescerent, dexterae eius disicienda praebebant (LLT-B).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. agrestis): agrestis: asper, saevus, silvester (Mirabile).
Uguccione, A 102, 2: et hic et hec agrestis et hoc -ste; quod enim dicitur agrestis quasi stans in agro, ethimologia est, non compositio (DaMA).
Balbi (s.v. agrestis) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Giovanni di Serravalle ad Purg. XXXIII 46-48 nam tunc erat terra mater, et ossa agrestes, idest rustici, qui fugerunt a longe et salvati fuerunt ad habitandum (DDP).
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 26.05.2021.
Data ultima revisione: 14.01.2022.