alveolus, -i (s.m.)

1. piccolo letto (alveo) di fiume (Castiglioni-Mariotti). 
Eg. II 16 rorans alveolus, qui, quas mons desuper edit, / sponte viam, qua mitis erat, se fecit aquarum.
Eg. 1

alveolus, Eg. II 16

-

Hapax nel lat. dantesco. Il sost. ricorre in Eg. II 16 a definire l’esile corso d’acqua che, alimentato dalle sorgenti montane, attraversa il paesaggio bucolico delineato ai vv. 11-23. Per quanto il ruscello sia un elemento topico del locus amoenus, il termine non trova ulteriori att. nel lessico bucolico precedente e successivo a D. ed è anzi raro nel lat. class. e mediev. in relazione ai corsi d’acqua. Nel lat. class. l’occorrenza più rilevante in questo senso è fornita da Curt. VI 4, 4, mentre per le altre att. prevale il signif. di “vaso, contenitore” (es. Phaedr. II 5, 15 «alveolo ... ligneo»; Colum. VIII 5, 13 «totum ovorum numerum in alveolum ligneum conferat»; Iuv. V 88 «illud ... vestris datur alveolis quod / canna Micipsarum prora subvexit acuta»). Questa valenza semantica è preminente anche nel lat. mediev., dove alveolus designa più frequentemente contenitori per cibo e vivande, specialmente pane, a partire dall’att. biblica di Dn. 14, 32 citata da Uguccione. L’uso del sost. in rif. ai corsi d’acqua è prevalente nei testi in prosa, di carattere storiografico o documentario, mentre rarissime sono le att. poetiche. Nel complesso, le att. mediolatine si allineano ai signif. forniti dai lessicografi (cfr. Uguccione, L 106, 33 «alveolus, diminutivum tam alvei fluvii quam alvei vasis»), cui si aggiunge una serie di occorrenze rif. agli alveari delle api.

Nel lat. successivo a D., una significativa att. in rif. ai corsi d’acqua si rileva in Boccaccio, De montibus, s.v. Glanes: «versus Aritium tendens manu facto alveolo in Arnum effluit» (ALIM).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
molto rare nel signif. dantesco (cfr. ThLL s.v. alveolus), in partic.: Curt. VI iv 4 Ex ipsis radicibus montium Stiboetes amnis effunditur, qui tria fere stadia in longitudinem universus fluit, deinde saxo, quod alveolum interpellat, repercussus duo itinera velut dispensatis aquis aperit (CC); cfr. anche Colum. XI iii 44 Sed in locis siccis partibus sulcorum imis disponenda sunt semina, ut tamquam in alveolis maneant (LLT-A).
Latino medievale:
rare nel signif. dantesco (cfr. MLW s.v. alveolus), ad es.: Diplomata Frederici I (XII s.), DD reg. imp. 10.2, D. 430 et deinde similiter usque ad burgum, qui dicitur Gallenum, cum silvis, villis, pascuis, ripis et aquarum alveolis atque decursibus (MGH); Corrado abate d’Eberbach, Exordium Cisterciense (XIII s.), V 21 Nam et rivulus secus prata fluens certis venarum meatibus derivatus arentia quaeque impinguat, marcentia gramina revirescere facit demumque universis sufficienter irrigatis sese in se recolligens proprioque alveolo restitutus legitimi cursus vivacitate prolabitur (LLT-B); Jacques de Guyse, Annales Hanoniae, XX 48 Alveolum eciam quoddam parvum a ripparia Trulle profluentem dictis fratribus admortisavit (MGH).
Lessicografi medievali:

Papias (s.v. alvus): alvus inde alveus, unde alvearia, unde alveolus. Alvus interius receptaculum cibi, venter aspectus ipsius partis extrinsecus (Mirabile).
Uguccione, L 106, 32-33 (s.v. luo): Et ab alvus hic alvulus -li diminutivum, et hic alveus -ei, venter fluviorum, unde hic alveus dicitur quoddam vas factum ad modum alvei fluvii in quo pedes lavantur et olera et carnes; unde hic alveolus, diminutivum tam alvei fluvii quam alvei vasis; unde illud “intriverat panes in alveolo” [Dn. 14, 32] (DaMA).
Balbi (s.v. alveolus; alvus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
-
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 01.06.2021.
Data ultima revisione: 18.01.2022.