Hapax nel lat. dantesco, neologismo mediev. semantico. Sost. di incerta origine (vd. ThLL s.v. baiulus), att. nel lat. class. con il signif. proprio di ‘portatore di pesi’, ‘facchino’. Dal sost. baiulus deriva il v. baiulo (cfr. ThLL s.v. baiulo) con il signif. di 'portare sulle spalle'. Nel mediolat. il sost. subisce uno slittamento semantico e passa a indicare anche il ‘tutore’ e in contesti politici il ‘funzionario’, l'‘amministratore’ (MLW s.v. baiulus II). I lessicografi mediev. non registrano l’allargamento semantico del sost. Fantasiosa la paraetimologia di Uguccione che fa derivare il sost. dal v. baiulo, posto in relazione con basis, il basamento che sostiene le colonne, e Iulus, trasportato da Enea, il quale fu poi basis e sustentamentum del padre.
In Ep. VI 25 Enrico VII viene definito Romane rei baiulus, ossia 'reggitore, governatore' dell'Impero romano, colui che detiene il comando portando su di sé la responsabilità dell’Impero e recandone le insegne; l'espressione Romane rei baiulus non risulta att. altrove. In volg. D. utilizza il sost. baiulo per i sette re di Roma in Conv. IV v 11 e per designare Ottaviano Augusto in Par. VI 73, in quanto «portatore dell’aquila, delle insegne imperiali», come spiega anche Giovanni di Serravalle (vd. Corrispondenze). Cfr. baiulo in VD e TLIO s.v. baiulo 1.1.
nel lat. mediev. il sost. assume anche il signif. di 'precettore' ed è utilizzato in contesti politici con il signif. di 'governatore, vicario, amministratore', cfr. MLW s.v. baiulus II A 2 («de consiliariis etiam in administratione regni adiuvantibus»), B («tutor») C («gubernator loco principum minorum regno fungens»), D («officialis, procurator, vicarius»); vd. ad es. Romualdo Salernitano, Chron. p. 249 imperator Lombardiam cepit pro sua voluntate disponere, ministros et baiulos in castellis et civitatibus ordinare, regalia et tributa exquirere et magnam partem Lombardie in demanio suo convertere (ALIM); Riccardo di San Germano, Chron., p. 188 Tempus autem quando congregande sunt Curie, erit in Kalendis Madii, et finient in Kalendis Novembris; in quibus Magister iustitiarius, iustitiarii, Magistri camerarii, baiuli et alii officiales Curie, prelati, comites, barones, cives et aliorum locorum habitatores quilibet in sua provincia tempore et locis prefixis, in presentia legati imperialis convenire tenentur (ALIM); Giovanni da Capua, Directorium, p. 306 Sci[t]o, amice, quoniam terra regni mei ampla est, propter quam indigeo multis rectoribus et baiulis (ALIM).
Papias (s.v. baiulus): Baiulus, portitor, gerulus, nutritor, unde baiulo, baiulas (Mirabile).
Uguccione, B 8, 2-4 (s.v. baiulo): Alii vero dicunt quod est compositum ex basis, quod est illud quod supponitur columne, et Iulus, qui fuit fìlius Enee, qui baiulatus fuit ab Enea; et inde baiulare quasi Iulum portare et sustentare, sed ponitur simpliciter pro portare; vel baiulare dicitur a basis et Iulus, quia ipse fuit basis et sustentamentum patris; et inde verbalia; et hic baiulus -li, quod et pro portatore et pro nutritore et pro baculo ad baiulandum apto dicitur et pro portu, quia ibi merces baiulentur, unde hic et hec baiularis et hoc -re, idest iuvenis fortis (DaMA); B 117, 9 (s.v. bracos): unde hoc breviarium, -rii ubi reponuntur vel portantur brevia, vel ubi aliquid continetur abbreviatum; breve componitur hic brevigerulus -li, idest baiulus vel portator brevium (DaMA); G 46, 13 (s.v. gero): Item a gero gerulus -a -um, qui gerit, scilicet baiulus, portator, somarius, iumentum, quod componitur nugigerulus -a -um, qui gerit nugas, et salutigerulus -a -um, qui gerit salutes (DaMA).
Balbi (s.v. baiulo) = Uguccione (Mirabile).