inoppinabilis, -e (agg.)

1. inopinabile, inammissibile (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. III iv 4 Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: «Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt». Et accipio hic largo modo “falsum” etiam pro “inoppinabili”, quod in materia probabili habet naturam falsi.
Mon. 1

inoppinabili, Mon. III iv 4

-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine viene usato da D. nel contesto di Mon. III iv 4 con un preciso signif. tecnico: posto che l’errore si può produrre o assumendo il falso (in materia) o non sillogizzando correttamente (in forma), bisogna qui intendere il ‘falso’ in un senso lato (largo modo), includendovi anche l’inopinabile, suo corrispondente nell’ambito del probabile (in materia probabili; vd. anche falsum).

Fondandosi su Soph. El., 3 (165b 14), in cui l’inopinabilis è definito come una delle cinque metae sofistiche, D. utilizza il termine per designare ciò che va contro l’opinione della maggior parte dei sapienti e che quindi risulta inammissibile nel contesto di una disputa. Nell’ambito della dialettica e del ‘per lo più’, in cui le dimostrazioni non hanno un carattere scientifico e di assoluta certezza, l’inopinabile assume dunque lo stesso ruolo del ‘falso’ o del ‘contraddittorio’: quando uno dei contendenti riesce a dimostrare che le opinioni dell’avversario si riconducono all’inopinabile, l’avversario è sconfitto (Chiesa-Tabarroni Mon., p. 172).

In età patristica, l’agg. si trova originariamente impiegato nelle trattazioni riguardanti i miracoli o il mistero dell’incarnazione, per indicare qualcosa di ‘inconcepibile’ (Cassiod. Hist. VIII 1: «[monachi] operatores inopinabilium rerum»). A partire dal secondo decennio del XII Secolo, di fatto, il termine raccoglie l’eredità del greco παραδοξον e del latino paradoxum della tradizione stoico-ciceroniana, consolidandosi in un senso sempre più tecnico e specialistico.

Sulla base della nozione di ‘probabile’ di Top. I 10 (172b 10-11) viene definito da Pietro Ispano come ciè che è «contra opinionem omnium aut plurium aut sapientium, et horum vel omnium vel plurium vel maxime notorum» (Tractatus VII 16); e da Ruggero Bacone, analogamente, come ciò che è «contra communem opinionem, vel plurium» (Summ. dialect., III, 388).

La forma ‘inoppinabili’ di Mon. III iv 4 presenta inoltre un parallelismo con il volgare ‘oppinione’ utilizzato estesamente da D. nel corso delle sue opere sempre con ‘p’ raddoppiata, per cui vd. oppinione in ED.   

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

variamente att. nel lat. class. con il significato di 'strano, difficile da concepire, paradossale' (cfr. Forcellini s.v. inopinabilis); vd. ad es.  Gell. XI xviii 14 atque id etiam, quod magis inopinabile est, Sabinus dicit furem esse hominis iudicatum (CC); Amm. XXIX 1 inopinabili impetu (CC). Nel lat. tardoant. e nell'età patristica l'agg. assume anche il signif. di 'miracoloso' (cfr. Blaise Patr. s.v. inopinabilis); vd. ad es. Hilar. Trin. II 10 et insere te in hoc secretum, et inter unum ingenitum Deum, et unum unigenitum Deum, arcano te inopinabilis nativitatis immerge (CC); tanto con il signif. di 'inconcepibile' quanto con quello tecnico di 'falso nell'ambito del probabile' è invece in Boeth. Elench. soph. I 23 , primum igitur sumendum est quot coniectant qui in orationibus decertant et coaltercantur.  Sunt autem quinque haec numero, redargutio falsum inopinabile soloecismus et quintum facere nugari eum qui contra agit (hoc autem est frequenter cogere idem dicere); aut quod non sit, sed quod videatur esse singulum horum (CC); Boeth. Cons. IV vii 5 sed eam, si placet, inter eas quas inopinabiles paulo ante posuisti numeremus; IV vii 14 vide igitur ne opinionem populi sequentes quiddam valde inopinabile confecerimus (CC); Boeth. Top. Arist. I 10 est autem propositio dialectica interrogatio probabilis aut omnibus, aut plurimis, aut sapientibus, et his vel omnibus, vel plurimis, vel maxime familiaribus non inopinabilis [...] amplius, si ex inopinabilioribus, et minus credibilibus conclusione, aut si ex veris, sed maiore opera indigentibus demonstrari, quam problema; non oportet autem ex omnibus problematis syllogismos existimare similiter probabiles esse et suasibiles; natura enim statim sunt aliqua quidem faciliora, alia vero difficiliora eorum quae interrogantur, quare si ex aliquibus, ut fieri potest, maxime probabilibus, coniecturam fecerit, disputatum bene est (LLT). 

Latino medievale:

Aristotele, Rhet. (tr. Vetus), II 2 tristatur enim magis multum transopinabile, tamquam et exultat multum inopinabile, si fiat quod vult; ideo que hore et anni et dispositiones et etates ex hiis manifeste, et que bene mobiles ad iram et quando, et quoniam quando magis in hiis sunt, magis et bene mobiles (ALD); Giovanni Damasceno, De fid. orth. (tr. Burgundione), 63 et eam quae secundum hominem eius conversationem extraneam et paradoxon (id est inopinabilem), et naturae entium incognoscibilem, et modum eius quae secundum ineffabilem unionem retributionis (LLT); Giovanni di Salisbury, Metalogicon, IV 23 adicit sophistarum metas quinque procurantium quomodo aduersarius in redargutionem incidat, aut falsum, aut inopinabile, aut soloecismum, aut nugandi ineptias (LLT); Giovanni di Salisbury, Policrat., II 22 efferant Stoici inopinabiles sententias suas quas paradoxas vocant veras quidem, praeclaras, et admirabiles: nos pingui, ut dicitur, Minerva agentes, nihil eorum approbamus, quae omnibus, aut pluribus, aut sapientibus singulis in facultate sua probabilioribus falsa esse videntur (LLT); Ammonio, In Perì Hermeneia (tr. Moerbeke), 1 vocamus autem positiones et inopinabiles existimationes alicuius notorum secundum philosophiam, ut puta omnia moveri et entia nequaquam participare quiete, sicut dicebat Heraclitus, aut unum esse ens, ut videbatur Parmenides docere (ALD); Temistio, In de an. (trad. Moerbeke), 1 sed utroque modo occurrit inconveniens aliquod et inopinabile: etenim dicere ignem esse animal aut aerem parabolizantium est, et non dicere esse animalia corpora quae sunt animata, nihil minus etiam hoc inconveniens (ALD); Anselmo di Canterbury, Orig. Pecc., XVI ii 157 aliud […] est aliquid inauditum et inopinabile atque naturae incognitum facere (LLT); Alberto Magno, De soph., I i 5 singulum autem eorum quae metas esse dicimus, non attendit sophista tantum secundum veritatem cogere, quod si sit aliquod quod dixit, et cogatur praeconcessum dicere quod non sit, vel cogatur falsum dicere, vel inopinabile, vel soloecismum, vel nugari, et sic negare quod concessit: sed si non potest aliud, cogatur ad hoc, quod horum aliquid pati videatur [...] Si autem est inconveniens conclusio in re: aut erit in re absolute, et sic est falsum: aut in comparatione ad respondentem: et hoc dupliciter: aut enim refertur inconveniens ad respondentis positionem, et sic est inopinabile: aut refertur ad praeconcessum vel praenegatum, et sic est redargutio (LLT); Alberto Magno, Anal. Post., I i 2 vitio quidem formae quando peccat in figura, vel modo, ex quibus esse debet: aliquando vitio materiae, quando forma quidem bona est, sed propositiones non sunt certae, sicut est propositio ex qua est syllogismus inopinabilis vel falsitatis (LLT); Pietro di Giovanni Olivi, Post. sup. Iob, 4 primam propositionem huius rationis solummodo ponit et hoc sub admiratiua interrogatione, ut sic ostendat quod non solum est falsum sed inopinabile (LLT); Tommaso d’Aquino, In Meth., I 16 et ulterius sequitur, quod idem illud sit unum principium omnium: quod est impossibile ratione ipsius rationis, quae de se est inopinabilis, ut scilicet sint omnia unum secundum rationem substantiae (LLT); Tommaso d’Aquino, Quaest. disp. de an., 2 unde cum intellectus possibilis sit in potentia ad species rerum sensibilium, et non compleatur eius operatio sine fantasmatibus, que ex nostra operatione dependent, impossibile et inopinabile est quod intellectus possibilis sit una de substantiis separatis (LLT); Tommaso d’Aquino, Summa Gent., II lxxiii 21 Si igitur intellectus possibilis sit unus omnium hominum, necesse erit quod scientiae habitus idem secundum speciem, puta habitus grammaticae, sit idem numero in omnibus hominibus. Quod est inopinabile (LLT); vd.  DMLBS, s.v. inopinabilis 1 b.

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 31.08.2020.
Data ultima revisione: 25.04.2023.