importo, -avi, -atum, -are (v.)

1. importare, introdurre (Castiglioni-Mariotti).
Mon. II v 24 Nam si ex falsis verum quodammodo concluditur, hoc est per accidens, in quantum illud verum importatur per voces illationis; per se enim verum nunquam sequitur ex falsis, signa tamen veri bene secuntur ex signis que sunt signa falsi.
2. significare (Quaglioni Mon.).
Mon. I xii 2 Propter quod sciendum quod principium primum nostre libertatis est libertas arbitrii, quam multi habent in ore, in intellectu vero pauci. Veniunt nanque usque ad hoc: ut dicant liberum arbitrium esse liberum de voluntate iudicium. Et verum dicunt; sed importatum per verba longe est ab eis, quemadmodum tota die logici nostri faciunt de quibusdam propositionibus, que ad exemplum logicalibus interseruntur; puta de hac: “triangulus habet tres duobus rectis equales”.
Mon. III iv 12 Hiis itaque prenotatis, ad id quod superius dicebatur dico per interemptionem illius dicti quo dicunt illa duo luminaria typice importare duo hec regimina: in quo quidem dicto tota vis argumenti consistit.
Mon. III ix 2 Et ad hoc dicendum per interemptionem sensus in quo fundant argumentum. Dicunt enim illos duos gladios, quos assignavit Petrus, duo prefata regimina importare: quod omnino negandum est, tum quia illa responsio non fuisset ad intentionem Cristi, tum quia Petrus de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum.

Mon. 4

importare, Mon. III iv 12; III ix 2
importatum, Mon. I xii 2
importatur, Mon. II v 24

importare per voces illationis: Mon. II v 24
importatum per verba: Mon. I xii 2
typice importare: Mon. III iv 12

Il v. è utilizzato nella Mon. in quattro occasioni distinte, ma sempre in risposta a un'esigenza di analisi dei significati al di là del livello della mera espressione verbale (cfr. Chiesa-Tabarroni Mon., p. 49).

Il primo contesto è quello di Mon. I xii 2, in cui D., dopo aver fornito la definizione di libero arbitrio, osserva che sono molti coloro che ce l’hanno sulla bocca, anche se il signif. che effettivamente veicola (l’importatum per verba) rimane molto lontano da essi.

Il secondo, è in Mon. II v 24, quando D. osserva che in un sillogismo non può mai accadere che da premesse false segua una conclusione vera, anche se può avvenire che da espressioni false (signa falsi) seguano espressioni vere (signa veri): in questo caso, infatti, l’apparente verità della conclusione è esclusivamente legata alle parole e alle espressioni con cui è formulato il sillogismo (importatur per voces illationis), ma non a ciò che esse effettivamente significano.

La terza occasione è in Mon. III iv 12, luogo in cui D. presenta l’argomento ierocratico secondo cui i due astri rappresenterebbero allegoricamente (typice importare) i due poteri. Infine, in Mon. III ix 2, il v. è utilizzato nell’esposizione dell’argomento scritturale secondo cui le due spade presentate da Pietro a Cristo raffigurerebbero i due regimi del Papato e dell’Impero (duo prefata regimina importare) .

In tal modo, come osservato da Vinay Mon., p. 70: «D. usa il v. [...] in un senso che si avvicina a quello etimologico di ‘portare dentro’ o a quello di ‘implicare’, ‘comportare’», riferendolo specificatamente all’atto di veicolazione di signif. proprio di un’espressione linguistica o di un’immagine allegorica. Tale accezione tecnica sembra essersi diffusa, tra XIII e XIV secolo, specialmente grazie all’opera di Alberto Magno, che utilizza estesamente il termine specialmente nei suoi commenti alle Sentenze.

Usi simili a quelli di D. sono inoltre att. tanto nella tradizione summolistica facente capo a Pietro Ispano quanto nelle opere di maestri bolognesi rinomati come Gentile da Cingoli. Particolarmente rappresentativi, a questo proposito, sono alcuni passaggi tratti dalle quaestiones dedicate da quest’ultimo ai Modi significandi di Martino di Dacia: «consequentia apparet, quia, quandocumque aliqua dictio importat diversos modi significandi, quorum unus non est determinativum alterius nec facit unum inesse cum illo, tunc illa dictio est univoca. Cum ergo modus fieri non sit determinatus modo habitus, sed opposito distinguuntur, tunc ista non possunt importari per una voce univoce sed equivoce [...] ex quo ‘legens’ importaret de significato substantiam» (Gentile da Cingoli, Quaest. in Mart., q. 6); e «modo, sic se habet genus et differentia que constituunt species; quod importat idem essentialiter» (q. 9). Sui rapporti di D. con i modisti valgano comunque le osservazioni per molti versi conclusive di Marmo, Had the Modistae, pp. 1-18.

Da segnalare, infine, che il corrispondente termine volgare è utilizzato da D. nella medesima accezione tecnica (cfr. Conv. IV canzone terza vv. 90-1; IV xviii 1; 2), per cui vd. importare in ED.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
importare, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:

variamente att. (vd. ThLL s.v. importo II A); vd. per es. Ter. Maur. 1636 nec damnum importat [scil. hexametro] (MqDq); Cypr. Fort. X quare in persecutionibus nemo cogitet quod periculum diabolus inportet (CC); Cic. Tusc. IV xv 34 inportant enim aegritudines anxias (CC); Lucr. V 369 aut aliam quamvis cladem inportare pericli (MqDq); Liv. XXXIX xiv 4 patres pavor ingens cepit, cum publico nomine, ne quid eae coniurationes coetusque nocturni fraudis occultae aut periculi importarent (CC); Plin. Nat. II 126 grandines septentrio importat et corus (CC); Iust. Dig. III ii 22 ictus fustium infamiam non importat, sed causa, propter quam id pati meruit, si ea fuit, quae infamiam damnato irrogat (LLT); Claud. Don. Aen. VII 625 fulgor armorum plurimum hostibus terroris importat (LLT).

Latino medievale:
Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 4A, a. 6 et similiter praepositio notionalis significat distinctionem quamdam, quia originis, unde plus importatur per verba notionalia et praepositiones notionales quam distinctio [...]. Similiter id quod est de aliquo ut de origine, communicat in essentia una: sed haec verba, distinguitur, et sejungitur, non nisi disconvenientiam important, et illam notant poni circa rem termini cui adjunguntur (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 4B, a. 7 ly Deum, quod notat terminum actus importari per verbum, genuit, propter actum notionalem super se transeuntem, supponit pro Filio cum igitur ly qui sit nomen habens articulum subjunctivum, et faciat secundam notitiam suppositorum, refert hunc terminum, Deum, gratia suppositi, sicut supposuit cum antecessit (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 15B, a. 7 haec enim gratia effetus super quem est actus importatus per verbum, dicunt essentiam divinam, et consignificant ex modo suae significationis distinctionem personarum (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., d. 40C, a. 16 ego cogitavi de Antichristo futuro, ista est de praeterito ratione actus importati per verbum, licet objectum vel materia actus sit dependens ad futurum (LLT); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 7A, a. 2 quia primus actus per primum verbum importatus est (LLT); Alberto Magno, Comm. in III Sent., d. 38C, a. 8 praeterea, actus qui importatur per hoc verbum ‘mentitur’, non addit super actum dictionis nisi mendacium (LLT); Alberto Magno, Praed., I 2 quod aequivoca dicuntur quorum sola vox communis est, sed quorum solum nomen est commune, ut actus significantis per institutionem importetur per nomen, quod quasi notam faciens dicitur: quod per vocem non importaretur (LLT); VII 6 et in talibus non proprie est affirmatio vel negatio, sicut dictum est, quia si insit per modum affirmationis vel negationis, totum significat affectum mentis, qui per modum verbi importatur quod ponitur in oratione (LLT); Bonaventura, Comm. in Sent., d. 27, p. 1, d. 3 dicendum, quod differenter importatur concretio. Aliter enim importatur per verbum, aliter per nomen adiectivum. Quia enim verbum importat actum ut egredientem, ideo in quadam distantia; et ideo etiam importat sub quadam inclinatione (LLT);  Bonaventura, Comm. in Sent., d. 5, a. 1, q. 1 ad praedictorum intelligentiam est notandum, quod tam per verbum uniendi quam per verbum assumendi importatur unio divinae naturae ad humanam, differenter tamen quantum ad modum significandi: quia verbum uniendi dicitur ad unione, quae magis importat relationem quam actionem; verbum autem assumendi dicitur ab assumtione, quae principalius importat actionem (LLT); Pietro Ispano, Tractatus, VII 33 quia quelibet prepositio per prius importat habitudinem unam et per posterius alias, ut hec prepositio 'secundum' per prius dicit habitudinem cause formalis et per posterius habitudinem cause efficientis; VII 70 per hoc participium 'sedentem', vel 'scribentem', importatur concomitantia, ut vult Priscianus [...]. Dicunt ergo quod predicte orationes sunt duplices, quia concomitantia importata per hoc participium 'sedentem' potest significari respectu huius verbi 'ambulare; XII 35 et nota quod 'bis' non importat interruptionem, sed terminum actus illius cui adiungitur; XII 38 vel potest esse dictio sincathegorematica importans in se distributionem, ut dictum est; Tommaso d’Aquino, In Arist. Peri herm., I 8 sic igitur Aristoteles valde subtiliter manifestavit quod absoluta unitas enunciationis non impeditur, neque per compositionem quam importat verbum, neque per multitudinem nominum ex quibus constat definitio (LLT); Tommaso d’Aquino, In I Sent., d. 21, q. 2, a. 1 ad tertium dicendum, quod in hac propositione, Trinitas est solus Deus vel solus verus Deus, intelligitur duplex compositio; una principalis, quae est importata per verbum; et alia intelligitur in hoc nomine Deus, prout significatur habens deitatem (LLT); Tommaso d’Aquino, Quaest. Disp. de verit., q. 4, a. 2 si autem secundum similitudinem alterius tantum, scilicet quod est intellectum, sic hoc nomen verbum in divinis non importabit processum realem, sed rationis tantum, sicut et hoc nomen intellectum (LLT); (vd. Blaise Mediev. s.v. importo 2).
Lessicografi medievali:

Uguccione, P 111, 26 (s.v. porto): importo -as, intro vel valde vel contra portare (DaMA).
Balbi (s.v. porto) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (3) ad Purg. XI 1-15: tertio sequitur: ‘Adveniat regnum tuum’, dicit Cyprianus hoc nichil aliud importare, nisi quod nos ut eius filii petimus regnum et hereditatem paternam nobis promissam per ipsum ut per patrem et acquisitam per filium (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. I 31-33; tum quia istud vocabulum florentinum lonza videtur magis importare pardum, quam aliam feram (DDP).

Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 01.09.2020.
Data ultima revisione: 25.04.2023.