apostema, -atis (s.n.)

1. ascesso (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III iv 15 Stultus (...) esset medicus qui, ante nativitatem hominis, pro apostemate futuro illi emplastrum conficeret.

Mon. 1

apostemate, Mon. III iv 15

-

Grecismo e hapax nel lat. dantesco. Il sost. è un grecismo (ἀπόστημα) penetrato nel lat. class. già in età imperiale – le prime att. riportate dal ThLL sono Cels. e Plin. Nat. (vd. Corrispondenze) – come termine tecnico della disciplina medica, valore che mantiene anche nel lat. mediev.

Da notare è il fatto che la presenza di apostema nei commenti lat. alla Commedia è dovuta, nella quasi totalità dei casi (l’unica eccezione è rappresentata da Benvenuto da Imola ad Inf. XXVIII 28-31), al suo impiego per glossare l’espressione grandine grossa che ricorre in Inf. VI 10.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
vd. ThLL s.v. apostema: Cels. 2, 1 lippitudines, pustulae, profusio sanguinis, abscessus corporis, (...) apostemata Graeci nominant (CC); Plin. Nat. 26, 145 praestant hoc et anagallides cohibentque quas vocant nomas et rheumatismos, utiles et recentibus plagis, sed praecipue senum corpori, cum cerato apostemata et ulcera taetra folia mandragorae recentia, radix volnera cum melle aut oleo, cicuta cum siligine mixta mero, aizoum herpetas quoque ac nomas ac putrescentia, sicut erigeron verminosa, recentia autem volnera astragali radix et vetera ulcera, quae purgat hypocisthis utrisque (CC); Cass. Fel. 18 Collectiones Graeci apostemata vocant (CC).
Latino medievale:

il termine è att. con una certa abbondanza nel lat. mediev.; si riportano alcune occorrenze: Bernardo di Clairvaux, Serm. super Cant. 18, 2 Nimirum vita atque salute, quam alteri das, te fraudas, dum sana vacuus intentione, gloriae inanis vento inflaris, aut terrenae cupiditatis veneno inficeris, et letali apostemate turgens interis (LLT-A); Pietro di Celle, Disciplina 25 Meditatio mortis Christi venena extinguit, meditatio mortis diaboli apostema solvit, meditatio suae mortis emplastrum morbis apponit (LLT-A); Bonaventura, Comm. in Sent. IV iii 2, q. 2 (…) peccatum omne in anima est quasi apostema intrinsecum (LLT-B); Tommaso d’Aquino, In Trin. 5, 1 Illa enim pars medicinae dicitur practica, quae docet modum operandi ad sanationem, sicut quod talibus apostematibus sunt talia remedia adhibenda, theorica vero illa pars, quae docet principia, ex quibus homo dirigitur in operatione (LLT-A); Raimondo Lullo, Lib. princ. med. 6.4 Unde sicut corpus humanum inclinatur ad non esse per febrem et per apostemata et per paralysim et per alios morbos perducentes ad mortem, ita metalla ad corruptionem per rubiginem inclinantur (LLT-A).

Lessicografi medievali:

Papias (s.v. apostema): Apostema malum quod diversis collectionibus, id est causis, evenit (Mirabile).
Uguccione
, A 277 (s.v. apostema): Apostema, dura humorum collectio in corpore, sic dictum a collectione humorum; nam Greci apostemas collectiones vocant (DaMA).
Balbi (s.v. apostema) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Codice Cassinese ad Inf. VI 10 {chiose posteriori}: Grandine grossa. idest apostemata (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. VI 10-12: grandine grossa: ista sunt apostemata grandia et grossa, fistulae, glandulae, bubones, podragae, ciragrae et multa similia (DDP); ad Inf. XXVIII 28-31: s'aperse il petto con le man, quasi dicat: et evomuit apostema quod diu conceperat in pectore (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. VI 10-12: Grando: specificat penam. Grossa: idest fistule, podagra, apostemata, glandule (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 18.08.2020.