areola, -e (s.f.)

1. aiuola (Castiglioni-Mariotti). 
Mon. III xvi 11 Et cum ad hunc portum vel nulli vel pauci, et hii cum difficultate nimia, pervenire possint, nisi sedatis fluctibus blande cupiditatis genus humanum liberum in pacis tranquillitate quiescat, hoc est illud signum ad quod maxime debet intendere curator orbis, qui dicitur romanus Princeps, ut scilicet in areola ista mortalium libere cum pace vivatur.

Mon. 1

areola, Mon. III xvi 11

-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine - att. in numerose iscrizioni anche nella forma ariola (vd. ThLL s.v. areola) - è il diminutivo di area e vale sia 'piccolo cortile', sia 'piccola parte di terra, aiuola'. Nel lat. tardoant. e mediev., poi, areola passa a indicare in maniera fig. uno spazio vuoto come, per es., lo spazio disponibile su una pagina (Blaise Patr. s.v. areola) o uno spazio interno a una statua (Blaise Mediev. s.v. areola).

Nel lat. mediev. la parola è att. un certo numero di volte in testi esegetici, in virtù della sua presenza all’interno di un versetto del Cantico dei Cantici (5,13: «genae illius sicut areolae aromatum consitae a pigmentariis»); si prenda come unico esempio Beda il Venerabile, In Cant. IV 5.

Come si diceva, il termine appartiene al lat. class., ma D. lo impiega in Mon. III xvi 11 a indicare la terra, focalizzandosi sulla «limitatezza dello spazio occupato dall’uomo di fronte all’enormità del mondo» (Chiesa-Tabarroni Mon., p. 236 n. ad l.). Tale uso, che ricorre anche in Par. XXII 151 e Par. XXVII 86 (vd. ED s.v. aiuola), come notato dai commentatori (es. Chiesa-Tabarroni Mon., p. 236 n. ad loc. e Quaglioni Mon. p. 1405, n. ad loc.) risale a Boeth., Cons. 2, pr. 7, 4-5: «Huius igitur tam exiguae in mundo regionis quarta fere portio est (…) quae nobis cognitis animantibus incolatur. Huic quartae si quantum maria paludesque premunt quantumque siti vasta regio distenditur cogitatione subtraxeris, vix angustissima inhabitandi hominibus area relinquetur» (CC).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
aiuola, vd. VD.
Latino classico e tardoantico:
la parola è att., come diminutivo di area, nel lat. class. e tardoant. (vd. ThLL, s.v. areola): Plin. Epist. V vi 20 Contra mediam fere porticum diaeta paulum recedit, cingit areolam, quae quattuor platanis inumbratur (CC); Lampr. Diad. 5, 6 Haec atque alia omina fuisse multi in litteris rettulerunt, sed illud praecipue quod, cum in cunis esset Diadumenus et leo ruptis vinculis, ut quidam, ferus effugisset atque ad incunabula eius venisset, puerum delinxit et inviolatum reliquit, cum nutrix se in leonem misisset atque eius morsu adfecta perisset; atque sola forte in areola inventa erat, in qua infans iacebat (CC); Cassiod. Var. III xxiv 2 Atque ideo petitioni tuae robur praesenti humanitate largimur, ut porticum cum areola post Turasii thermas, si tamen publico usui non deservit, absoluta liberalitate potiaris: quia in licentiam reparationis accipiuntur potius praemia quam donantur (CC).
Latino medievale:

si riportano a titolo d'es. alcune occorrenze: Beda il Venerabile, In Cant., IV 5 Genae, inquit, illius sicut areolae aromatum consitae a pigmentariis, Quo modo, inquit, areolae aromatum decenter atque ordinate compositae magnam spectantibus et odoris et aspectus sui gratiam praestant ita apparens in homine mediator Dei et hominum virtutum sive doctrinae suae et dulcedine praesentes illustrabat et fama ad se pertrahebat absentes (LLT); Giacomo di Vitry, Serm. vulg., 26 Areola est terra in horto, equis lateribus quadrata, a superfluis graminibus purgata, solerti fossatorio creberrime reuersata, in qua aromata ordinate disponuntur (LLT); Ann. Rod. plantavit frater Embrico vineam quae nuncupatur Hangendenfels, in novali areola haereditatis suae (MGH); Decretum Gratiani, p. 2, c. 1, q. 1, canon. 39 Si ergo sacramenta in modum lucis ab inmundis coinquinari non possunt, si in morem puri fluvii per lapideos canales ad fertiles areolas perveniunt, patet quod symoniaci sacramentum unctionis sibi quidem inutiliter et perniciose habent (LLT); Coll. Rein., 102 Quapropter sollicite in Christi nomine petimus, ut huic novae nostrae areolae iam arescenti iamque deficienti manum oportuni auxilii dignanter prebeatis (MGH); Giraldo Cambrense, Vita Remigii Eatenus enim Christi planta divino virtutum atque signorum rore rigari non cessavit, donec ipsam in horto coelesti, veraque deliciarum area, per areolas congrue distincta, et fontis irrigui scaturigine temperata, firmas posuisse radices cunctis perspicuum esse (ACLL).

Lessicografi medievali:

Balbi (s.v. areola): Areola -le: dimi<nutivum>, parva area (…) (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Il sost. è att. solo nei segg. passi: Pietro Alighieri (3) ad Par. XXII 100-154: ecce quod subicit hic auctor de areola in diminutivo nomine (DDP); ad Par. XXVII 85-96: ulterius dicit auctor quod magis sibi patefactus fuisset situs huius areole, idest huius nostre quarte partis terre habitabilis, nisi quod sol procedebat sub eius pedibus per unum signum (DDP).
Benvenuto da Imola ad Par. XXII 151-154: L'aiuola. Hic ultimo autor concludens in hac materia ostendit quomodo viderit totam terram, quam vocat areolam propter eius parvitatem et angustiam, dicens: L'aiuola, idest, areola, parva area, parva platea (…) (DDP); ad Par. XXVII 85-87: il sito di questa aiuola, idest, terrae, quam autor vocat areolam (DDP).
Filippo Villani ad Inf. I 73-75: adolescenti hec universalis mundi arena ut parve areola pro loco pugne est (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. XXII 151-154: areola, sive superficies terre, que nos facit tantum feroces, volvendo me cum eternis gemellis, tota michi apparuit (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 26.07.2020.