Mon. 2
Questio 4
certitudine, Mon. I ii 4
certitudinem, Questio 62
certitudo, Mon. II ii 7; Questio 60 (2); 62
Il termine nel lat. class. vale 'certezza', ma con sfumature differenti: «de effectu constituendi» (vd. ThLL s.v. certitudo 1) e «veritas, cui credere licet» (vd. ThLL s.v. certitudo 2); in età tardoant., poi, viene a svilupparsi un ulteriore senso tecnico cristiano («de fiducia christiana», vd. ThLL s.v. certitudo 3).
D. impiega nella sua produzione lat. il termine certitudo solo nel secondo dei sensi individuati e solamente in contesti marcatamente filosofici; in particolare, quanto si legge in Mon. II ii 7 e Questio 60 deriva dalla formulazione di metodo presente nell’Ethica ad Nichomacum, esplicitamente citata da Dante nei due brani (vd. es. Aristotele, Ethica (rev. Moerbeke) I 1).
Nei commenti lat. alla Commedia la parola è utilizzata in senso generico – un caso particolare è rappresentato da Benvenuto da Imola, ad Inf. XI 91-93 dove certitudo compare in un contesto forse parzialmente accostabile a quelli danteschi – tranne in due passi ove certitudo è inserita sì in un contesto filosofico ma in virtù del fatto che compare nella medesima citazione dall’Ethica aristotelica sopra sottolineata (vd. Pietro Alighieri ad Par. XVII 37-42 e ad Par. XXI 76-78, DDP).
si segnalano alcuni es. ritenuti significativi: Aristotele, Ethica (rev. Moerbeke) I 1 Disciplinati enim est in tantum certitudinem inquirere secundum unumquodque genus, in quantum natura rei recipit (ALD); Alano di Lilla, Summa, I i 8b Sed cum sciri vel intelligi dicitur, pocius ad scientiam fidei et credulitatis quam ad scientiam certitudinis referendum est (LLT); Alberto Magno, Comm. in I Sent., q. 40 B, a. 12 Certitudo enim est species veritatis quae est immutabilitas vel necessitas in veritate (LLT); Ruggero Bacone, Metaph. Manifestum est quod hec est illa que alias supergreditur in certitudine et perfeccione, et ideo tenenda (LLT); Tommaso d’Aquino, In Arist. Met., IV iv 574 Philosophus enim de praedictis communibus procedit demonstrative. Et ideo eius est habere scientiam de praedictis, et est cognoscitivus eorum per certitudinem. Nam certa cognitio sive scientia est effectus demonstrationis (LLT).
Papias (s.v. certitudo): Certitudo: propalatio (Mirabile).
Balbi (s.v. certus): (…) certitudo nichil aliud est quam determinacio intellectus ad unum (Mirabile).