compendiose (avv.)

1. compendiosamente (Castiglioni-Mariotti), in breve, per sommi capi.
Ep. XIII 13 Itaque, formula consumata epistole, ad introductionem oblati operis aliquid sub lectoris officio compendiose aggrediar.
Mon. II v 8 De personis autem singularibus compendiose progrediar.

Ep. 1
Mon. 1

compendiose, Ep. XIII 13; Mon. II v 8
-

L’avv., che deriva da compendium, non risulta att. prima dell’età cristiana (la prima occorrenza registrata dal ThLL è Iren. Praef. 2, vd. Corrispondenze).

Il termine, comunque, possiede due sfumature di signif. distinte, che lo portano ora a essere sinonimo di «breviter, strictim, clare, sine ambage» (ThLL s.v. compendiose 1, accezione presente in D.), ora di celeriter (ThLL s.v. compendiose 2).

Compendiose
è stato reso in maniere diverse dai traduttori; richiamiamo solo alcune delle soluzioni: se Quaglioni Mon. risulta estremamente aderente al latino (“compendiosamente”), altri hanno scelto vie diverse (Azzetta Ep. “in sintesi”; Frugoni Ep. “sommariamente”; Ronconi Mon. “brevemente”). Più interpretativa risulta la traduzione proposta da Chiesa-Tabarroni Mon.: “A proposito delle singole persone farò solo qualche esempio fra tanti”.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
avv. att. a partire dall'età cristiana con il signif. principale di breviter (vd. ThLL s.v. compendiose 1): es. Iren. Praefcompendiose et manifeste ostendemus; ServAen. 6, 379 compendiose et pestilentiam ortam et petitum significavit oraculum (CC); CassiodVar. 8, 29, 1 Dignum est ut libenti animo faciatis quae iuberi pro urbis vestrae utilitate cognoscitis; nam quod proprio sumptu decuit aggredi, compendiose vobis constat offerri (CC).
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Cogitoso, Vita 13 Exinde ergo, ut supra dixi, a fratribus coactus, beatae huius Brigidae virtutes (…) compendiose explicare conabor (ACLL); Eiric di Auxerre, Hom. circ. 3 Ut autem qui eius sensum nosse desiderat non multum alibi laborare cogatur, compendiose eam huic sermoni interserere utile iudicavimus (LLT-A); Pier Damiani, Epist. 102 Clientes, milites, affines atque propinqui, episcopus etiam civitatis et, ut compendiose cuncta complectar, omnis clerus et populus iam fere per duodennium arbitrantur eum mentis inpotem et vesanum nullumque cum eo tanquam energumeno dignantur habere consortium (MGH); Goffredo di Viterbo, Pantheon 24, 1 Alibi autem de actibus eius omnia fere principalia que gessit in Ytalia [et alibi] versifice dictata posuimus, ubi de Mediolani destructione et de aliis satis compendiose narramus (MGH); Tommaso d’Aquino, In Iob, prol. Intendimus enim compendiose secundum nostram possibilitatem, de divino auxilio fiduciam habentes, librum istum qui intitulatur beati Iob secundum litteralem sensum exponere (LLT-A); Alessandro di Roes, Memoriale 14 primo dicendum est de Gallicis, postea de Germanis, Francis et Francigenis, et tandem quorundam regum nomina et gesta summarie et compendiose prosequar, ut per hoc appareat veritas proposite questionis (MGH).
Lessicografi medievali:

Uguccione, P 60, 32 (s.v. pendo): (...) compendiose adverbium, ut “iste loquitur compendiose”, idest breviter et utiliter (DaMa).
Balbi (s.v. compendiose)= Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:
nei commenti lat. alla Commedia l'avv. compare solo sporadicamente:
Guido da Pisa ad Inf. VIII 19: [auctor] in isto V° circulo de peccatis spiritualibus que sunt quatuor, scilicet accidia, ira, invidia, et superbia, compendiose pertractat (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. VII 100: autor hucusque tractavit de quatuor peccatis corporalibus et laevioribus (…): nunc compendiose tractaturus est de quatuor spiritualibus et gravioribus (DDP); ad Purg. XIII 19-21: [auctor] in inferno sub involucro tractavit in uno capitulo de avaritia, prodigalitate, iracundia et accidia in generali et compendiose (DDP); ad Purg. XXVII 94-98: poeta describit hic occulte praeclarissimam comitissam Mathildim; ideo pro exigentia rei aliqua compendiose dicam, exordiens ab ipsius ortu (DDP).
Filippo Villani ad Inf. I 73-75: [Eneas] a Didone rogatus troyanum bellum proferre in medium, Creuse obitum, Ylionis excidium et eius fugam cum patre Anchise et Ascanio filio compendiose narravit (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 01.10.2020.