Pur occorrendo 3 volte nelle opere dantesche, il termine tyramnus è proprio di D. solo nei 2 casi già segnalati.
In Ep. VII 4 il termine tyrannus è accompagnato dall'aggettivo sevus – «satellitium sevi tyranni» –, in contrapposizione al rex iustus. Se l'imperatore è garante della giustizia, il tiranno in questione è stato interpretato in diversi modi: Roberto d'Angiò; i re di Francia; Firenze stessa o più in generale i guelfi; tuttavia, poiché in Ep. VII 3 l'assenza di pace nel mondo è attribuita all'azione del Maligno – implacabilis hostis – più probabile è un'identificazione con il diavolo, in una opposizione biblica fra il Bene e il Male (cfr. Baglio Ep. VII 4, p. 158, n. ad loc.).
In Mon. III iv 10 la def. di tiranni offerta da D. come coloro che «qui publica iura non ad comunem utilitatem secuntur, sed ad propriam retorquere conantur» si accorda a quanto presente in Giovanni di Salisbury, Policraticus III 15.
In Mon. II v 17 invece il termine non è proprio di D., ma tratto da Cic. Off. I 112 ed identifica il personaggio di Cesare: «In hiis vero que De offitiis, de Catone dicebat: "Non enim alia in causa Marcus Cato fuit, alia ceteri qui se in Affrica Cesari tradiderunt. Atque ceteris forsan vitio datum esset si se interemissent, propterea quod levior eorum vita et mores fuerunt faciliores; Catoni vero cum incredibilem natura tribuisset gravitatem, perpetua constantia roborasset, in proposito consilio permansisset, moriendum ei potius quam tyrampni vultus aspiciendus fuit"».
att. nel lat. class. con il signif. di ‘signore, re, monarca che assume pieni e perpetui poteri’ (vd. Forcellini s.v. tyrannus); a titolo esemplificativo Verg. Aen. VII 342 principio Latium et Laurentis tecta tyranni (MqDq); Cic. Off. II 7 Nec vero huius tyranni solum, quem armis oppressa pertulit civitas ac paret cum maxime mortuo, interitus declarat, quantum odium hominum valeat ad pestem, sed reliquorum similes exitus tyrannorum, quorum haud fere quisquam talem interitum effugit (CC). Att. anche nel lat. tardoant. con i signif. cristiani che si svilupperanno nel lat. mediev. (vd. Blaise Patr. s.v. tyrannus); a titolo esemplificativo, Aug. Civ. II 21 Cum vero injustus est rex, quem tyrannum, more graeco, appellavit; aut injusti optimates, quorum consensum dixit esse factionem; aut injustus ipse populus, cui nomen usitatum non reperit, nisi ut etiam ipsum tyrannum vocaret: non jam vitiosam, sicut pridie fuerat disputatum; sed, sicut ratio ex illis definitionibus connexa docuisset, omnino nullam esse rempublicam: quoniam non esset res populi, cum tyrannus eam factiove capesseret; nec ipse populus jam populus esset, si esset injustus, quoniam non esset multitudo juris consensu et utilitatis communione sociata, sicut populus fuerat definitus (CC).
att. nel lat. mediev. con il signif. di ‘re pessimo e disonesto’ (vd. Du Cange s.v. tyrannus); ‘persecutore, epiteto del diavolo, uomo scellerato’ (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. tyrannus); più semplicemente ‘capo, comandante’ (vd. Blaise Mediev. s.v. tyrannus); a titolo esemplificativo, Tommaso d'Aquino, Summa Theol., I, q. 19, art. 9, resp. 1 Praeter intentionem enim peccantis est, quod ex hoc sequatur aliquod bonum; sicut praeter intentionem tyrannorum fuit, quod ex eorum persecutionibus claresceret patientia martyrum (LLT); IIa IIae, q. 42, art. 2, resp. 3 Magis autem tyrannus seditiosus est, qui in populo sibi subiecto discordias et seditiones nutrit, ut tutius dominari possit (LLT).
Isid. Orig. IX iii 20: Iam postea in usum accidit tyrannos vocari pessimos atque inprobos reges, luxuriosae dominationis cupiditatem et crudelissimam dominationem in populis exercentes (Mirabile).
Papias (s.v. tyrannus): tyrannus rex sine lege vivens, saevissimus qui usurpavit imperium; tyranni graece latine iidem reges dicuntur, nam apud veters inter reges et tyrannos non era differentia fortes enim reges tyranni vocabantur, nam tyro fortis est, postea usu accidit tyrannos vocari pessimos et improbos reges (Mirabile).
Uguccione, T 121, 2 (s.v. tirannus): Item a tiro quod est fortis hic tirannus -ni, fortis rex: olim reges et tiranni nullam habebant differentiam, unde fortes reges tiranni vocabantur; sed postea accidit tirannos vocari pessimos et improbos reges, luxuriose dominationis cupiditatem et crudelissimam dominationem in populis exercentes, a tiro quod est angustia quia angustiat et cruciat suos (DaMA).
Balbi (s.v. tyrannus) = Uguccione (Mirabile).
A titolo esemplificativo, Benvenuto da Imola ad Inf. XII 107-108: E Dionisio. Hic autor praemisso tyranno famosissimo Orientis, describit alium tirannum famosum Occidentis, scilicet Dionysium Syracusanum. Ad cuius cognitionem est breviter sciendum, quod Dionysius iste, ut scribit Tullius V Tusculanarum Quaestionum, fuit vir temperatissimus in victu per contrarium Alexandri (DDP).