legislator, -oris (s.m.)

1. legislatore (Castiglioni-Mariotti), colui che emana una legge.
Mon. I xii 11 Non enim cives propter consules nec gens propter regem, sed e converso consules propter cives et rex propter gentem; quia quemadmodum non politia ad leges, quinymo leges ad politiam ponuntur, sic secundum legem viventes non ad legislatorem ordinantur, sed magis ille ad hos, ut etiam Phylosopho placet in hiis que de presenti materia nobis ab eo relicta sunt.

Mon. 1

legislatorem, Mon. I xii 11

-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine, composto di lex e fero, vale ovviamente 'legislatore' ed è impiegato nel lat. mediev. non solo in contesti propriamente legali (come nel caso di Mon. I xii 11), ma anche spesso in rif. alla figura di Mosè (es. Alberto di Stade, Ann. Stad.), a Dio (es. Bernardo di Clairvaux, Lib. grad. 2) e al mondo monastico (vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. legislator).

Questi sensi – a esclusione di quello monastico – sono presenti nei commenti lat. alla Commedia, ove la parola compare anche all’interno di una citazione aristotelica (Pietro Alighieri (1) ad Inf. V 52-60: «abusive dicit [Ovidius] quod ita [Iovem] statuit in sua lege, cum dicat Philosophus: voluntas legislatoris est ut faciat homines bonos», DDP).

Nella sua produzione volgare D. impiega in alcuni passi il termine 'legista' che indica «lo studente, l'insegnante, lo studioso e il pratico di leggi (…) e del diritto» (vd. legista in ED, F. Cancelli); in Inf. IV 57, però, 'legista' – in riferimento a Mosè – è utilizzato nel senso di 'legislatore'.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il termine è att. a partire dal lat. class. a indicare «qui leges fert, qui iura statuit», come il gr. νομοθá½³της (vd. Forcellini s.v. legislator).
Latino medievale:
si riportano alcune occorrenze ritenute significative: Bernardo di Clairvaux, Lib. grad., 2 Quis vero est hic legislator, nisi dulcis et rectus Dominus, qui legem dedit delinquentibus in via? (LLT); Alberto di Stade, Ann. Stad. Legislator Moyses brevi stilo eadem percurrit tempora, mundi initium, prothoplasti casura, procreationem et corruptionem hominum, generale diluvium divisionemque linguarum proferens et celeriter comprehendens (MGH); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 33 A, a. 20 legislator (…) non potest statuendo legem considerare omnia particularia (LLT); Tommaso d’Aquino, In IV Sent., d. 8, q. 1, a. 4, q. 2 Quia enim legislator non potest ad omnes eventus attendere, oportet quod ad ea quae in pluribus accidunt attendens, universalem legem constituat, ut lex universalis sit (LLT); Sigieri di Brabante, Impossibilia, 5 Legislator autem in civitate, solum bonum humanum intendens, actum eumdem non punit et ordinat, sed quem ordinat non punit, et quem punit non ordinat (LLT); Marsilio da Padova, Def., 7 nullus episcopus aut sacerdos excommunicare potest principem aut populum interdicere quemquam; nec ecclesiastica temporalia beneficia vel decimas aut disciplinarum cuiquam conferre licencias; nec officia civilia quequam nisi iuxta generalis concilii aut humani legislatoris vel utriusque determinacionem atque concessionem (MGH); Corrado di Megenberg, Yconomica, I iii 10 Consiliarius vero doctus est, qui ex historiarum legendis ac cronicarum exoracionibus prudenciam difficilium casuum haurit, ymmo et qui in institutis ac constitucionibus, universaliter quoque in legislacionibus legislatorum reverenter est eruditus (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
la parola compare solo nei segg. passi: Guido da Pisa ad Inf. X 10-18: Huius autem lepre invenimus legislatorem sex speties in homine posuisse (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXXII 61-63: [Io] fuit filia Inachi primi regis argivorum et soror Phoronei magni legislatoris tempore Iacob (DDP); ad Purg. XXXII 73-81: adduxerat enim Christus legislatorem Moysem et Dei zelatorem Elyam: dominus vivorum in Elya, et mortuorum in Moyse (DDP); ad Par. VII 109-111: si licet comparare humana divinis Galengus noster italicus iustissimus legislator hanc viam tenuit; quoniam mirabiliter et pariter usus est iustitia et misericordia, ita quod non violavit iustitiam propter misericordiam, nec misericordiam propter justitiam (…); ita aeternus judex iustissimus legislator diu severe egit contra genus humanum reum mortis propter peccatum primi parentis a muliere decepti (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 08.10.2020.