1. diminuzione (
Conte).
Mon. III x 11 Modo dico sic: aut ille Imperator erat cum dicitur Ecclesie contulisse, aut non; et si non, planum est quod nichil poterat de Imperio conferre; si sic, cum talis collatio esset minoratio iurisdictionis, in quantum Imperator hoc facere non poterat.
-
Hapax nel lat. dantesco. Il termine non è att. prima dell’età tardoant., dove nasce come derivato da minorare e dove possiede differenti sfumature semantiche: vale, infatti, «diminutio magnitudinis» (vd. ThLL s.v. minoratio I A 1), «humiliatio, detractio honoris, gradus» (vd. ThLL s.v. minoratio I A 2), «subtractio, detrimentum, damnum» (corrispondente all'uso dantesco; vd. ThLL s.v. minoratio I B) e «defectus» (inteso sia come absentia sia come mendositas; vd. ThLL s.v. minoratio II). Il lat. mediev. recupera tutte queste accezioni (vd. es. DMLBS s.v. minoratio).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il signif. del termine corrispondente all'uso dantesco è «subtractio, detrimentum, damnum» (vd.
ThLL s.v.
minoratio I B): es.
Vulg.
Sirach 29, 33 non est
minoratio in salute ipsius; T
heod. Mops. In Gal. 5, 16 huiusmodi res (...)
minorationem in communi inferre;
In I Thess. 5, 24 nullam sustinens
minorationem gratiae.
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative:
Beda il Venerabile,
Hom. Ev. II 23 Et hoc ad
minorationem praecursoris domini pertinet quod corpus eius sepulturae absque capite datur (
LLT-A);
Ruperto di Deutz,
De glor. Trin. VI 2 Nimirum propter
minorationes eiusdem Domini nostri Iesu Christi quia non solum minoratus est paulo minus ab angelis verum etiam minor visus est Moyse et omnibus prophetis (
LLT-A);
Alberto Magno,
Comm. in IV Sent. d. 19 A, a. 1 Si autem clavis sive potestas per clavem, diceret potestatis causam, tali ratione non conveniret Christo claves habere: quia hoc esset
minorationis (
LLT-B);
Tommaso d’Aquino,
Quaest.
disp. de malo q. 4, a. 2, a. 17 Ergo videtur quod peccatum originale quod imputatur humanae naturae, sit
minoratio scientiae, scilicet ignorantia (
LLT-A);
Alberto di Sassonia,
Quaest. cael. II 14 Et imaginandum est quod, sicut iste impetus acquiritur consequenter ad motum, ita consequenter minoratur vel deficit ad
minorationem vel defectum motus (
LLT-B).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Il sost. è att. solo nei passi segg.:
Pietro Alighieri (3) ad Purg. Intro. Nota: talium animabus non prosunt orationes et propitiationes ad liberationem Inferni et ad
minorationem pene (
DDP);
ad Purg. XIV 79-126: incidenter tangit generaliter de fatuitate invidorum ponentium cor ad res mundanas, in quibus expedit quod sit divietum, idest
minoratio, propter consortem, idest propter consotium et participem habendum (
DDP).
Codice Cassinese ad Purg. XIV 87: divieto. i.
minoratio (
DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. V 44-45: vult sententialiter dicere quod non solum non sperant quietem, sed non possunt solummodo sperare
minorationem penae, quod est peius (
DDP);
ad Inf. XII 124-126: subdit quomodo continuo inveniebat aquam minorem, et ita
minorationem poenae (
DDP);
ad Par. IV 19-24: quare diminuit mihi modum meriti et
minorationem praemii, sicut dictum est de Constantia et Picharda? (
DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.08.2020.