nimietas, -atis (s.f.)

1. eccesso (Castiglioni-Mariotti).
Mon. I xiv 6 Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt.

Mon. 1

nimietatem, Mon. I xiv 6

-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine, che D. impiega secondo il suo senso class., è sinonimo di «superfluitas, redundantia, nimia copia» (vd. Forcellini s.v. nimietas).

Nella produzione volgare di D. il termine utilizzato per indicare il concetto di nimietas è 'eccesso', che ricorre solo una volta (Par. XIX 45) «a significare un'illimitata esorbitanza nell'ordine della spiritualità» (vd. eccesso in ED, M. Musti).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
vocabolo att. a partire dal lat. class. a indicare il concetto di 'eccesso' e 'troppo, soverchio' (vd. Forcellini s.v. nimietas): es. Colum. VI xxiv 2 Nimietate verni pabuli pecudes exhilaratae lasciviunt; Apul. Met. IX 25 Atque ut primum e regione mulieris pone tergum eius maritus acceperat sonum sternutationis — quod enim putaret ab ea profectum — solito sermone salutem ei fuerat imprecatus, et iterato rursum et frequentate saepius, donec rei nimietate commotus quod res erat tandem suspicatus et impulsa mensa protenus remotaque cavea producit hominem crebros anhelitus aegre reflantem (CC); Arnob. IV 10 Quod si habere insistitis suos proprios praesides ossa, mella, et limina, caeteraque alia, quae vel cursim perstrinximus,vel nimietatis non attigimus taedio, licet consimili ratione mille alios Deos inducere, qui rebus innumeris debeant suam curam, custodiamque praebere (CC); Coel. Aur. Acut. XI 84 Oportet aegros perseveranter movere; sed leniter atque sensim et sine ulla nimietate.
Latino medievale:
si segnalano alcune occorrenze ritenute significative: Adalboldo di Utrecht, Ars Nimietas illius soni nimis incubat auribus et eas quodam tenus obsurdat (LLT); Anselmo d’Aosta, Cur Deus, II 15 Tantum namque differunt scienter factum peccatum et quod per ignorantiam fit, ut malum quod numquam facere possent pro nimietate sua, si cognosceretur, veniale sit, quia ignoranter factum est (LLT); Pietro di Celle, Lib. pan., 5 Periculosior est superfluitas quam parcitas, nimietas quam raritas (LLT-A); Gregorio IX Papa, Epist., 494 Ceterum quia nimietas libertatis, quam Sarracenis eisdem diceris indulsisse, damnosa Christianis de vicinia perhibetur et venit pluribus audientibus in horrorem, sublimitati tue placeat taliter ipsorum presumptiones elidere (MGH); Bonaventura, Leg. maior, 1 Dum enim una dierum sic [Franciscus] sequestratus oraret et prae nimietate fervoris totus esset absorptus in deum apparuit ei Christus Iesus veluti cruci confixus (LLT); Corrado di Megenberg, Yconomica, I iii 39 Nec cum putatur vitis, in summo servanda sunt flagra neque in ymo, sed in medio; et ex utraque parte vitis aliquod flagrum relinquatur, quia summa flagra multos ferunt pampinos et anchas et parvum fructum, yma vero nimietate fructus nimis vitem exhauriunt, et media tenent ac reservant vitem in viribus suis (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 07.08.2020.