actuo, -avi, -atum, -are (v.)

1. tradurre in atto (Chiesa-Tabarroni Mon.).
Mon. I iii 8 Et quia potentia ista per unum hominem seu per aliquam particularium comunitatum superius distinctarum tota simul in actum reduci non potest, necesse est multitudinem esse in humano genere, per quam quidem tota potentia hec actuetur; sicut necesse est multitudinem esse rerum generabilium ut potentia tota materie prime semper sub actu sit: aliter esset dare potentiam separatam, quod est inpossibile.
Mon. I iv 1 Satis igitur declaratum est quod proprium opus humani generis totaliter accepti est actuare semper totam potentiam intellectus possibilis, per prius ad speculandum et secundario propter hoc ad operandum per suam extensionem.

Mon. 2

actuare, Mon. I iv 1
actuetur, Mon. I iii 8

-

Il v. actuare non è att. nel lat. class. e tardoant., ma trova la sua origine nel lat. mediev. a partire dall’età scolastica, ove vale «perficere, finire, terminare, exercere se» (vd. Du Cange s.v. actuare).

Il v., però, possiede anche un signif. specifico filosofico, dal momento che significa anche «ad actum redigere» (vd. Du Cange s.v. actuare), «to (…) bring from potentiality into actuality» (vd. DMLBS s.v. actuare); proprio in quest’ultimo senso lo impiega D., nelle uniche occorrenze della parola nella sua produzione lat.

Notevole è il fatto che il termine non ricorre nei principali lessicografi mediev., ma è att. solo in Firminus Verris (s.v. actus:  «Actuo, actuas, actuatum .i. facere»), ove è considerato sinonimo di facere (non è contemplata, quindi, la sua valenza più tecnica).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
-
Latino medievale:

si riportano alcune att. ritenute significative: Enrico di Gand, Quodlibet XII, q. 26 Et talem volitionem causari ab intellectu in voluntate appellant aliqui activare sive actuare voluntatem, quia hoc facit eam de volente in potentia volentem in actu (LLT); Umberto di Preully, Sent. Met., III 3 Ubi autem est causa materialis, ibi necessario est forma, quia materia non habet esse actu, nisi actuetur per formam (LLT); Francesco della Marca, Quaest. Met., VII, q. 4, a. 3 Sed istud non potest stare: quia actualitas actuans est perfectior actualitate actuata; sed entitas totius actuat entitatem forme et materie quia totum perficit utramque partem et utraque pars actuatur a toto; ergo entitas totius est actualior entitate forme (LLT); Walter Chatton, Rep. Sent. III, d. 1, q. 1, par. 2 Quod probatur, quia si posset actuare et informare materiam, non esset actus purus; idem argumentum, ut videtur, si posset actuare naturam modo quo suppositum actuat naturam (LLT); Corrado di Megenberg, Yconomica, III i 14 Unde materia necessario actuatur et determinatur per agens extrinsecum essencie sue, voluntas autem per se ipsam (MGH).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 19.08.2021.