beneficium, -ii (s.n.)

1. beneficio, favore (Castiglioni-Mariotti).
Ep. I 7 Quod si tam gratissimo nobis beneficio vigilatis, et adversarios nostros, prout sancta conamina vestra voluerint, ad sulcos bone civilitatis intenditis remeare, quis vobis dignas grates persolvere attentabit?
Ep. XI 17 Illi (scil. Patres) Deum querebant, ut finem et optimum; isti census et beneficia consecuntur.
Ep. XIII 3 Verum ne diuturna me nimis incertitudo suspenderet, velut Austri regina Ierusalem petiit, velut Pallas petiit Elicona, Veronam petii fidis oculis discursurus audita, magnalia vestra vidi, vidi beneficia simul et tetigi; et quemadmodum prius dictorum ex parte suspicabar excessum, sic posterius ipsa facta excessiva cognovi.
Ep. XIII 10 Itaque, cum in dogmatibus moralis negotii amicitiam adequari et salvari analogo doceatur, ad retribuendum pro collatis beneficiis plus quam semel analogiam sequi mihi votivum est; et propter hoc munuscula mea sepe multum conspexi et ab invicem segregavi nec non segregata percensui, vobis inquirens.
Mon. II v 10 Quippe in eius laudem Cicero, contra Epycurum in hiis que De fine bonorum disceptans huius beneficii memor fuit:«Itaque» inquit «et maiores nostri ab aratro duxerunt Cincinnatum illum, ut dictator esset».

Ep. 4
Mon. 1

beneficia, Ep. XI 17; XIII 3
beneficii, Mon. II v 10
beneficiis, Ep. XIII 10
beneficio, Ep. I 7

-

Beneficium, nel lat. class. e mediev., ha un signif. proprio («beneficio, servizio, favore», vd. Castiglioni-Mariotti s.v. beneficium 1) e uno tipico del linguaggio politico («concessione, onorificenza, gratificazione, privilegio», vd. Castiglioni-Mariotti s.v. beneficium 2).

D. dimostra una certa omogeneità nell’uso della parola: le att. del termine in Ep. e in Mon., infatti, possono essere ricondotte al primo ambito individuato.

Beneficium compare, in Mon. II v 7, anche all'interno della citazione diretta di Cic. Off. II viii 26-27: «De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: "Quandiu" inquit "imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si provincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud 'patrocinium' orbis terrarum potius quam 'imperium' poterat nominari"».

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
beneficio (benefizio), vd. ED (L. Onder).
Latino classico e tardoantico:
il sost. è ampiamente att. a partire dal lat. class. con due sfumature semantche (vd. Nota); corrispondente all'uso dantesco è beneficium inteso come «bonum quod alicui tribuitur», specialmente «in vita privata» (vd. ThLL s.v. beneficium 2 A).
Latino medievale:
il termine è att. con grande abbondanza nel lat. mediev., pertanto si segnalano solo alcune occorrenze a titolo d'es.: Aristotele, Rhet. (tr. Anon.) II 4 non iniuriosos vel improperantes neque peccata neque beneficia; utrique enim reprehensores (ALD); Aristotele, Rhet. (tr. Moerbeke) I 9 quecumque bone actiones circa alios, sed non circa se, et circa eos qui benefecerunt; iusta enim et beneficia; non enim ad se ipsum (ALD); R. Grossatesta, Asp. in Eth. 1 Usus autem divitiarum et potentiae in benefacere, optimum autem beneficium et maxime dignum quod ad amicos (ALD).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 09.04.2020.