Ep. 1
Mon. 4
universitas, Ep. I 1; Mon. I iii 4; I vii 1
universitatis, Mon. I iii 4; I vii 2
humana universitas: Mon I iii 4; I vii 1; I vii 2
Nel lat. class. e tardoant. il termine ha diverse sfumature di signif.: in senso generale indica il concetto di totalità (Forcellini s.v. universitas 1); in senso più concreto indica il mundus (Forcellini s.v. universitas 2 a), la totalità degli uomini (Forcellini s.v. universitas 2 b), i collegia, corpora, curiae (Forcellini s.v. universitas 2 c), nonché la civitas e la respublica (Forcellini s.v. universitas 2 d). In senso cristiano, inoltre, l’universitas indica l’intera cattolicità (vd. Blaise Patr. s.v. universitas).
Nel lat. mediev. il termine conserva i medesimi signif. individuati nel lat. dell’epoca precedente; a quei signif., però, si aggiunge quello di «université, académie, ensemble des personnes, maîtres et élèves, qui participent à l'enseignement dans une ville» (Blaise Mediev. s.v. universitas 4; vd. anche ED s.v. universitas, B. Faes De Mottoni).
Baglio Ep. I 1, p. 62, n. ad loc., sottolinea il fatto che che «i fuoriusciti Bianchi sin dal 1301 si erano costituiti in Universitas, cioè un’istituzione “dotata di personalità giuridica e politica, guidata da un capitano e capace di affidare incarichi e siglare trattati”, una sorta di ’comune di fuori’, a cui i giuristi del tempo attribuiscono addirittura la facoltà di emanare propri statuti».
Universitas è impiegato dai commentatori lat. della Commedia essenzialmente in tre signif. diversi: universitas come totalità, come associazione politica e – come nel senso attuale del termine – università.
il termine nel lat. class. e tardoant. possiede numerosi signif. (vd. Nota). In particolare, si sottolinea l’impiego della parola nel senso di «collectio omnium hominum, universi, populus» (vd. Forcellini s.v. universitas 2 b), sovrapponibile alla humana universitas dantesca. In ambito giuridico, inoltre, il termine universitas indica anche «a number of persons associated into one body, a society, company, community, guild, corporation» (vd. Lewis-Short s.v. universitas II B), risultando in qualche modo simile all’Universitas partis Alborum di Ep. I 1.
il termine è att. con abbondanza nel lat. mediev. nell’ampia varietà dei suoi signif. (vd. Nota). Non comune è, invece, il nesso humana universitas utilizzato da D.: Enrico di Gand, Lectura, Gen. 1 Non exigua tui portio, sed totius humanae universitatis substantia est (LLT-B); Juan Gil de Zamora, Legendae, Iohannes Baptista Unus est et secundum non habet, qui, choris intextus angelicis, sublimioris corone titulis universitatis humane transcendit ascensum (LLT-B); Marsilio da Padova, Def. II 30 Transtulit enim fortasse aut instituit circa imperium aliquid legislator predictus, quod postmodum soli pape Romano tamquam reverenciori persone universitatis humane, vel sibi cum suis sacerdotibus velut venerabiliori clericorum collegio, pronunciandum et publicandum commisit, non quidem propter facti vel fiendi necessitatem, sed sollempnitatem tantummodo, quoniam translaciones principatus, legum et principancium instituciones, similiter et officia civilia reliqua inquantum huiusmodi, quantum ad eorum robur, ex sola legislatoris iam dicti eleccione seu ordinacione dependent (MGH).
Isid. Orig. VIII i 2: (…) universitas ab uno cognominata est, propter quod in unitatem colligitur (Mirabile).
Papias (s.v. universitas): Universitas ab uno dicta quia in unitate colligatur (Mirabile).