accidentalis, -e (agg.)

1. accidentale, opposto a sostanziale (Conte).
Mon. III xii 5 Homo enim est id quod est per formam substantialem, per quam sortitur spetiem et genus, et per quam reponitur sub predicamento substantie; pater vero est id quod est per formam accidentalem, que est relatio per quam sortitur spetiem quandam et genus, et reponitur sub genere “ad aliquid”, sive “relationis”. Aliter omnia reducerentur ad predicamentum substantie, cum nulla forma accidentalis per se subsistat absque ypostasi substantie subsistentis: quod est falsum.

Mon. 2

accidentalem, Mon. III xii 5
accidentalis, Mon. III xii 5

forma accidentalis: Mon. III xii 5

L’agg., derivato denominale da accidens, inizia a essere att. in lat. a partire dall’età tardoant., dove indica «quod ad accidens pertinet» (vd. ThLL s.v. accidentalis).

Lo stesso uso si conserva nel lat. mediev., dove accidentalis vale essenzialmente 'causato da accidente', 'occasionale' e, nel linguaggio proprio della scolastica, indica 'l’opposto di sostanziale' (vd. Blaise Mediev. s.v. accidentalis e DMLBS s.v. accidentalis).

A questa tradizione linguistica fa rif. D., che in Mon. impiega l’agg. esclusivamente in rif. a forma, indicando quindi «quella forma che determini ulteriormente un soggetto già attuato nel suo essere sostanziale» (vd. accidentale in ED); la forma volgare della parola – accidentale – è utilizzata da D. nel Conv., ove designa «cosa “non necessaria o non inerente alla sostanza”» (vd. accidentale in ED).

I principali lessicografi mediev. non registrano la parola, che compare però in Firminus Verris (s.v. accido): «Accidentalis et hoc -tale (…) quod contingit vel contingere potest idest casualis».

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
accidentale, vd. ED (G. Stabile).
Latino classico e tardoantico:
agg. att. a partire dal lat. tardoant. a indicare «quod ad accidens pertinet» (vd. ThLL s.v. accidentalis): es. Victorin. Rhet. rem aut substantialem (...) aut accidentalem; Aug. Cogn. ver. vit. 19 illa sunt ei (scil. Deo) proprie secundum se substantialia, ista vero secundum nos ei accidentalia (CC).
Latino medievale:
il termine è ampiamente att. nel lat. mediev., pertanto si riportano a titolo d'es. alcune occorrenze del nesso forma accidentalisAlberto Magno, Porph. univ. V 2 Illae vero differentiae quae sumuntur a formis accidentalibus, quae esse rei non constituunt, sed potius causantur a subjecto, et esse non habent nisi in subjecto, nec ingrediuntur in ratione diffinitiva substantiae sive substantialis quidditatis rei, non faciunt aliud secundum substantiam quantum est de se, sed faciunt alteratum solum secundum formam accidentalem (LLT-B); Tommaso d’Aquino, Summa Theol. q. 77, a. 6 differunt substantialis forma et accidentalis, quia, cum minus principale sit propter principalius, materia est propter formam substantialem; sed e converso, forma accidentalis est propter completionem subiecti (LLT-A); Raimondo Lullo, De ente 5 Quae qualitas (scil. avaritia) est perversa forma accidentalis, quae difformat formam accidentalem bonitatis, (…) in tanto quod talis homo avarus dicitur qualis malus (LLT-A); Erveo di Nédellec, De unitate II iia 195 forma substantialis differt per se ab omni forma accidentali per hoc quod est dare esse substantiale. Nam cum in hoc omnes forme communicent quod est dare esse, in hoc distinguitur forma substantialis ab accidentali per se quod dat esse substantiale, forma autem accidentalis dat esse accidentale (LLT-B); Elvico Teutonico, De dilect. 7 Dilectio cum sit accidens, non habet materiam ex qua, sed in qua; et in quantum est accidens vel forma accidentalis, sic subiectum in quo est, et quod informat, et est eius materia (LLT-B); Giovanni Duns Scoto, Lect. I, d. 8, p. 1, q. 2, p. 6 forma accidentalis videtur esse simplex, non habens in se compositionem, - nam si in se haberet actum et potentiam ex quibus componeretur, substantia non esset proprium subiectum formae accidentalis, quia haberet potentiam in qua prius esset et quam per prius perficeret (LLT-B).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 11.12.2020.