De vulg. 1
Ep. 4
Mon. 4
utilitate, Ep. XIII 51
utilitatem, De vulg. II ii 7; Ep. VI 7; XIII 51; XIII 89; Mon. II v 3 (2); III iv 10
utilitati, Mon. I i 3
Il termine, derivato da utilis, è impiegato da D. e dagli autori mediev. con gli stessi signif. che possiede nel lat. class. (vd. Corrispondenze).
Quaglioni Mon., pp. 904-905, n. ad loc., soffermandosi su Mon. I i 3, annota come la publica utilitas lì menzionata sia da mettere in relazione con «la ratio del ius publicum nella partizione scolastica di pubblico e privato in Inst. 1, 1, 4 e in Dig. 1, 1, 1, 2 (…)»; per questo motivo, continua Quaglioni Mon. che traduce «pubblica utilità» (simile è la proposta di Chiesa-Tabarroni Mon. «utilità comune»), non sono 'del tutto appropriate' le traduzioni di Vinay Mon. e Ronconi Mon. («bene comune»), Nardi Mon. («a pro del vivere civile»), Pizzica Mon. («benessere collettivo»), Imbach Mon. («für den öffentlichen Nutzen») e Shaw Mon. 2006 («the benefit of all»).
il termine è ampiamente att. nel lat. mediev.; si è deciso quindi di riportare alcune occorrenze selezionate da un corpus di opere scolastiche, politiche e legate agli ambienti papali e imperiali (secc. XII-XIV), tenendo conto della presenza dei nessi utilitas communis e utilitas publica.
Gregorio IX Papa, Epist., 558 vos et alii ecclesiarum prelati (…), vigilanter instatis, si forte sit sanitas, nec non viri nobiles vere fortes veri lectulum Salomonis gladiis ambiunt, dum vobis efficaciter assistentes opus Dei et utilitatem publicam operantur (MGH); Bonaventura, Comm. in Sent., III, d. 29, a. unicus, q. 6 Nam quidam est effectus sive beneficium, quod respicit utilitatem communem, sicut collatio ecclesiastici benefici (LLT); Ruggero Bacone, Opus tertium, 34 Quarta radix est magis utilis mundo, ac mirabilior, quantum ad utilitates publicas, sine quibus homines et mundus durare non possunt, nec sciri (LLT); Tommaso d’Aquino, Contra imp., II iii 26 utilitas communis non solum debet procurari ut sit quocumque modo, sed ut sit optimo modo quo fieri potest (LLT-A); Auct. Arist., 15 (Politica III) 58 Quicumque intendunt politiae utilitati communi recti sunt et justi qui autem intendunt utilitati propriae vitiosi sunt et rectorum politicorum transgressores (LLT); Marsilio da Padova, Def., II 20 Legislatores vero ad hoc eciam obligantur, eligendo personas idoneas ad concilium integrandum, eisque de necessariis temporalibus providendum, et venire recusantes, ad hoc tamen idoneos et electos (…) propter utilitatem publicam compellendum, si oportuerit (MGH); Enrico VII, Const., 436 Propter quod et alias iustas et rationabiles causas, que ad hoc sue mentis fervorem inducunt, prefatum terminum ad recipiendum unctionem, consecrationem et coronationem predictas ei per nos ut premictitur assignatum anticipare disponit, ut speramus pro utilitate communi ad predicti regni Romanorum partes potenter et personaliter accedendo, ut per providam et consultam anticipationem huiusmodi, (…) recuperatio bonorum et iurium predictorum et humiliatio rebellium eorundem sue virtutis ministerio fructuoso celerius valeat provenire (MGH).
Papias (s.v. utilitas): Utilitas est quod agit charitas ut sibi prosit. Utilitas: lucrum, compendium (Mirabile).