bonitas, -atis (s.f.)

1. buona qualità (Castiglioni-Mariotti).
De vulg. II vi 3 Et quia, si primordium bene discretionis nostre recolimus, sola supprema venamur, nullum in nostra venatione locum habet incongrua, quia nec inferiorem gradum bonitatis promeruit. 
Mon. I vi 1 Ex quo habetur quod bonitas ordinis partialis non excedit bonitatem totalis ordinis, sed magis e converso.
2. bontà, virtù (Castiglioni-Mariotti).
Ep. V 17 Parcite, parcite iam ex nunc, o carissimi, qui iniuriam passi estis, ut Hectoreus pastor vos oves de ovili suo cognoscat; cui etsi animadversio temporalis divinitus est indulta, tamen, ut eius bonitatem redoleat a quo velut a puncto biffurcatur Petri potestas, voluptuose familiam suam corrigit, sed ei voluptuosius miseretur.
Ep. VI 2 Eterni pia providentia Regis, qui dum celestia sua bonitate perpetuat, infera nostra despiciendo non deserit, sacrosancto Romanorum Imperio res humanas disposuit gubernandas, ut sub tanti serenitate presidii genus mortale quiesceret, et ubique, natura poscente, civiliter degeretur.
Ep. XIII 52 Viso igitur de bonitate ac perfectione prime partis prologi, ad litteram accedatur.
Ep. XIII 61 Patet ergo quomodo ratio manifestat divinum lumen, id est divinam bonitatem, sapientiam et virtutem, resplendere ubique.
Mon. I iii 10 Quod dico propter agibilia, que politica prudentia regulantur, et propter factibilia, que regulantur arte: que omnia speculationi ancillantur tanquam optimo ad quod humanum genus Prima Bonitas in esse produxit (...).
Mon. I viii 1 Et omne illud bene se habet et optime quod se habet secundum intentionem primi agentis, qui Deus est; et hoc est per se notum, nisi apud negantes divinam bonitatem actingere summum perfectionis.
Mon. I viii 2 Propter quod dictum est: «Faciamus hominem ad ymaginem et similitudinem nostram»; quod licet “ad ymaginem” de rebus inferioribus ab homine dici non possit, “ad similitudinem” tamen de qualibet dici potest, cum totum universum nichil aliud sit quam vestigium quoddam divine bonitatis.
Mon. II ii 2 Est enim natura in mente primi motoris, qui Deus est; deinde in celo, tanquam in organo quo mediante similitudo bonitatis ecterne in fluitantem materiam explicatur.
Mon. II vi 1 Et illud quod natura ordinavit, de iure servatur: natura enim in providendo non deficit ab hominis providentia, quia si deficeret, effectus superaret causam in bonitate: quod est inpossibile.
Mon. III iv 15 Cum ergo non solum in die quarto peccator homo non erat, sed etiam simpliciter homo non erat, producere remedia fuisset otiosum: quod est contra divinam bonitatem.
Mon. III xvi 15 Sic ergo patet quod auctoritas temporalis Monarche sine ullo medio in ipsum de Fonte universalis auctoritatis descendit: qui quidem Fons, in arce sue simplicitatis unitus, in multiplices alveos influit ex habundantia bonitatis.
Questio 46 Nam cum omnes forme, que sunt in potentia materie, ydealiter sint in actu in Motore celi, (...) si omnes iste forme non essent semper in actu, Motor celi deficeret ab integritate diffusionis sue bonitatis, quod non est dicendum.

De vulg. 1
Ep. 4
Mon. 9
Questio 1

bonitas, Mon. I iii 10; I vi 1
bonitate, Ep. VI 2; XIII 52; Mon. II vi 1
bonitatem, Ep. V 17; XIII 61; Mon. I vi 1; I viii 1; III iv 15
bonitatis, De vulg. II vi 3; Mon. I viii 2; II ii 2; III xvi 15; Questio 46

divina bonitas: Ep. XIII 61; Mon. I viii 1; I viii 2; III iv 15
Prima Bonitas: Mon. I iii 10

Il sost. bonitas è abbondantemente att. nel lat. class. e mediev. (vd. Corrispondenze).

L’espressione prima bonitas che compare in Mon. I iii 10, rimanda al linguaggio neoplatonico, e indica Dio. Bonitas designa Dio anche in altri luoghi di Mon., in particolare Mon. I viii 1, I viii 2 e II ii 2 (cfr. Chiesa-Tabarroni Mon. I iii 10, p. 21 n. ad loc.).

Baglio Ep. V 17, p. 118-119, n. ad loc. sottolinea come il sintagma bonitatem redoleat è affine ad altre espressioni tipiche del linguaggio trattatistico ed epistolare (es. Bene da Firenze, Candelabrum V 19, 6 «humilitatem sonent, obsequium spondeant, redoleant caritatem» e Guido Faba, Ep. «sua virtute redolet»).

La terna di sostantivi legati a divina in Ep. XIII 61 – bonitas, sapientia, virtus – risultano attributi della Trinità anche in Conv. II v 8 («[la] potenza somma del» Padre (…); la somma sapienza del Figlio (…); la somma e ferventissima caritade dello Spirito Santo»), in Inf. I 104 («sapienza, amore e virtute ») e in Inf. III 5-6 («la divina podestate, / la somma sapienza e 'l primo amore ») (cfr. Azzetta Ep. XIII 61, p. 385, n. ad loc.).

Nella produzione volgare di D., inoltre, il termine compare con le medesime accezioni rilevate a proposito delle opere lat.; si segnala in particolare la presenza dei nessi divina e prima bontade in numerosi passi di Conv. (vd. bontà in ED).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
bontà, bontade, bontate, vd. ED (F. Anceschi).
Latino classico e tardoantico:

il sost. è ampiamente att. nel lat. class., sebbene il ThLL (s.v. bonitas) lo segnali come vox rara prima di Cic. Possiede in primo luogo un valore morale, indicando la «benignitas, comitas, pietas, sanctitas» (vd. ThLL s.v. bonitas 1); il concetto può anche essere applicato alle cose a indicarne il valore (vd. ThLL s.v. bonitas 2 b). Questi usi si ritrovano anche in D. 

 

Latino medievale:

il termine è att. in abbondanza nel lat. mediev., ove mantiene essenzialmente i signif. che possedeva nel lat. class. Interessante notare è il fatto che l’espressione Prima Bonitas a indicare Dio, secondo un linguaggio neoplatonico, sembra comparire nel lat. mediev. a partire dall’età scolastica. Vd. es.: Guglielmo d’Auxerre, Summa, III x 4 Prius igitur investigandum quid bonum et quid bonitas, et utrum omnia dicantur bona a prima bonitate que Deus est (LLT); Tommaso d’Aquino, Quaest. Disp. de verit., q. 1, a. 8, sed contra 2 omnis bonitas creata, est a prima bonitate increata, quae est Deus (LLT).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 09.08.2021.