perfectivum, -i (s.n.)

1. ciò che permette di risolvere un problema portandolo a perfezione.
Mon. I x 1 Et ubicunque potest esse litigium, ibi debet esse iudicium; aliter esset inperfectum sine proprio perfectivo: quod est inpossibile, cum Deus et natura in necessariis non deficiat.

Mon. 1

perfectivo, Mon. I x 1

-

Hapax nel lat. dantesco. L’agg. perfectivus, che trova la sua origine nel lat. di età tardoant., ricorre con il signif. di «ad perfectionem perducens» in testi di ambito grammaticale («de partibus orationis, quibus notio perficiendi inest», ThLL s.v. perfectivus 1) e filosofico (come traduzione del greco ποιητικός, ThLL s.v. perfectivus 2); l’uso sostantivato dell’agg. – come richiamato (vd. Corrispondenze) – risale a Boeth., Top. Arist.

Nel lat. mediev. perfectivus – insieme al sost. corrispondente pefectivum – è ampiamente att. sia in quanto parte del linguaggio tecnico della grammatica (vd. DMLBS s.v. pefectivus 2) sia come tecnicismo della filosofia (vd. DMLBS s.v. pefectivus 1): proprio a questo ambito lessicale appartiene l’unica occorrenza di perfectivum nella produzione lat. dantesca (Mon. I x 1). La Def. proposta tende a rendere esplicito il valore tecnico del sost. in ambito filosofico.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

nel lat. tardoant., spec. nel lessico filosofico (ove traduce il greco ποιητικός), è att. l’agg. perfectivus, -a, -um (vd. ThLL s.v. perfectivus 1 et 2). L’uso dell’agg. di genere neutro in funzione sostantivata pare risalire a Boezio: cfr. es. Boeth. Top. Arist., V 7 Ut quoniam similiter se habet medicus ad perfectivum esse sanitatis et ginnastes ad perfectivum esse evexiae, est autem proprium ginnastis perfectivum evexiae, proprium erit et medici perfectivum sanitatis (ALD) e II 9 Similiter autem perfectiva et conservativa coniugata illi cuius sunt perfectiva vel conservativa, ut salubria sanitatis et evectiva evexiae (ALD) (vd. ThLL s.v. perfectivus 2).

Latino medievale:

la parola, sia come agg. sia come sost., è testimoniata in abbondanza nel lat. mediev. Si segnalano alcune occorrenze dell’uso filosofico (proprio di D.) del sost.: Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 17 A, a. 21 Si semper esset sanitas, numquam quaereretur perfectivum sanitatis: ergo id quod quaeritur tempore infirmitatis, et non nisi gratia sanitatis, videtur esse proprium perfectivum sanitatis: sed hoc est gratia sacramentalis, non virtutum, vel donorum: ergo gratia sacramentorum est proprie perfectiva sanitatis (LLT); Giovanni di Mallinges, Rep. caus., Proem., q. 2 Item, cum in entibus reperitur ens perfectum et minus perfectum, oportet quod reperitur perfectivum; et tale agit ad perfectionem entium et tale est causa prima (LLT); Tommaso d’Aquino, In Iob, 1 Tunc autem mens erecta stat quando humiliter Deo subicitur: unumquodque enim tanto in maiori nobilitatis altitudine consistit quanto magis suo perfectivo substat, sicut aer dum subditur luci et materia dum subditur formae (LLT); Quaest. disp. de pot., q. 7, a. 10 Oportet namque id quod semper habet rationem patientis et moti, sive causati, ordinem habere ad agens vel movens, cum semper effectus a causa perficiatur, et ab ea dependeat: unde ordinatur ad ipsam sicut ad suum perfectivum (LLT-A).

Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 10.08.2021.