patrocinium, -i (s.n.)

1. protezione, tutela, difesa (Castiglioni-Mariotti).
Ep. VII 4 Hinc diu super flumina confusionis deflevimus, et patrocinia iusti regis incessanter implorabamus, qui satellitium sevi tyranni disperderet et nos in nostra iustitia reformaret.
Mon. III iii 5 Unde fit persepe quod non solum falsitas patrocinium habeat, sed - ut plerique - de suis terminis egredientes per aliena castra discurrant; ubi nichil intelligentes, ipsi nichil intelliguntur: et sic provocant quosdam ad iram, quosdam ad dedignationem, nonnullos ad risum.
Mon. III x 16 Poterat tamen Imperator in patrocinium Ecclesie Patrimonium et alia deputare, inmoto semper superiori dominio, cuius unitas divisionem non patitur.
Mon. III xiii 7 Si etiam Constantinus auctoritatem non habuisset, in patrocinium Ecclesie illa que de Imperio deputavit ei de iure deputare non potuisset (...).

Ep. 1
Mon. 3

patrocinia, Ep. VII 4
patrocinium, Mon. III iii 5; III x 16; III xiii 7

-
Il sost., derivato da patronus, indica primariamente l'«officium patroni» anche in senso tecnico giuridico e legale (vd. ThLL s.v. patrocinium I A) e, più generalmente, qualsiasi tipo di «actio defendendi, auxiliandi» (vd. ThLL s.v. patrocinium I B); possiede, inoltre, un uso metonimico per cui indica l'«instrumentum defendendi», gli «argumenta defensionis», il «pignus tutelae» e simili (vd. ThLL s.v. patrocinium II). I signif. individuati sono conservati dal lat. mediev. (vd. es. DMLBS s.v. patrocinium).

A proposito dell'occorrenza della parola in Mon. III iii 5, è necessario ricordare che patrocinium è la lezione che ricorre stampata in margine all'editio princeps (K); tranne T - corretto in rasura - e M, tutti i mss. che tramandano Mon. riportano patrimonium (sporadicamente attestato da altri codd. nei restanti luoghi della Mon., vd. Varianti), accolto da Witte Mon., Bertalot Mon. Rostagno Mon. La lezione patrocinium è proposta per la prima volta da Ricci Mon. ed è accolta da Shaw Mon. 1996 e 2006.

Patrocinium compare, in Mon. II 7, anche all'interno della citazione diretta di CicOff. 2, 8, 26-27: «De collegiis quidem, quibus homines ad rem publicam quodammodo religati esse videntur, sufficit illa sola Ciceronis autoritas in secundis Offitiis: "Quandiu" inquit "imperium rei publice beneficiis tenebatur, non iniuriis, bella aut pro sotiis aut de imperio gerebantur, exitus erant bellorum aut mites aut necessarii; regum, populorum et nationum portus erat et refugium senatus; nostri autem et magistratus imperatoresque in ea re maxime laudem capere studuerunt, si provincias, si sotios equitate et fide defendissent. Itaque illud 'patrocinium' orbis terrarum potius quam 'imperium' poterat nominari"».

Mon. III iii 5: patrocinium] patrocinium K post corr., MT, Ricci Mon.Shaw Mon. 1996 e 2006, patrimonium A, B, C, D (primonium), E, F, G, H, K ante corr., L, N, P, Ph, R, S, U, V, Y,et edd.
Mon. III x 16: patrocinium] patrocinium A, B, C, D, E, F, G, H, K, L, M, N, P, Ph, T, V, Y, Z et edd., patrimonium S, om. U
Mon. III xiii 7: patrocinium] patrocinium A, C, E, F, G, H, K, M, N, P, Ph, S, T, V, Y, Z et edd., patrimonium B, D, L, U

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost., att. nel lat. class. e tardoant., possiede diverse sfumature semantiche (vd. Nota); si sottolinea - in quanto ricorrente anche in D. - l'impiego di patrocinium a indicare qualsivoglia «actio defendendi, auxiliandi» (vd. ThLL s.v. patrocinium I B).
Latino medievale:
il sost. è ampiamente att. nel lat. mediev., pertanto si riportano solo alcune occorrenze a titolo d'es.: Alessandro di Hales, Summa, III, pars 2, i. 3, t. 2, s.2, q. 1, t. 1, d. 1, m. 1, c. 5, n. 415 Sicut enim regia potestas patrocinium, quod debet, alteri dare non potest, sic ipsa possessio a personis ecclesiasticis obtenta, obsequium, quod regiae potestati pro patrocinio debetur, iure negare non potest (LLT); Alberto Magno, Comm. in IV Sent., d. 25 F, a. 4 nullus habet ius in Ecclesiis nisi per ipsum: sed tamen non puto hoc esse ex eo quod sua sint, et conferat ut sua, sed quia collatum est ei patrocinium defensionis (LLT); Bonaventura, Comm. in Sent., d. 18, p. 2, dubium 2 favere et tenere sententiam iniustam est praestare patrocinium iniustitiae (LLT); Tommaso d’Aquino, In IV Sent., d. 35, q. 1, a. 6 hoc intelligitur quando celatio non est in praeiudicium correctionis; alias celans patrocinium turpitudini praestat (LLT).
Lessicografi medievali:

Uguccione, P 37, 15 (s.v. pathyr): (…) patrocinium, idest defensio (DaMA).

Commentatori danteschi:
il termine compare solo nei passi segg.: Guido da Pisa ad Inf. XIII 145: Mars cum videt eos (scil. Florentinos) beati Iohannis auxilio et patrocinio spoliatos, ipsos in sua arte detinet occupatos (DDP); ad Inf. XXX 98: ipsa Pallas que prius erat spes et vita Grecorum ipsos deseruit et suo patrocinio spoliavit (DDP); ad Inf. XXXI 125: Virgilius ait ad Antheum, ut ipsius patrocinium valeat impetrare: «Iste, qui vivus est, te poterit superius collaudare (…)» (DDP).
Ricorre anche in Pietro Alighieri (3) ad Par. XXII 61-99, ma all'interno di una citazione: sic ait beatus Bernardus dicens: Facultates ecclesiarum patrocinia sunt pauperum, et sacrilega mente subripitur quicquid ministerii et dispensatores, non autem domini vel possessores, ultra victum et vestitum accipiant (DDP; cfr. anche Codice Cassinese ad Par. XX 80).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 20.04.2020.