cespes, -itis (s.m.)

1. zolla erbosa (Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 32 Tum senior viridi canum de cespite crinem / sustulit et patulis efflanti naribus infit.

Eg. 1

cespite, Eg. IV 32
-

Hapax nel lat. dantesco, utilizzato in Eg. IV 32 a definire la “verde zolla” da cui Titiro-Dante alza il capo canuto. Il sost. registra numerose occorrenze nel lat. class. e mediev.; nella bucolica precedente a D. ricorre però solo in Verg. Ecl. I 68 e Calp. Sic. II 62; V 25; nessuna att. si rileva nella bucolica mediolatina. L’occorrenza dantesca è modellata su Verg. Aen. III 304, da cui è ripresa la iunctura «viridi ... cespite»; l'immagine del "levarsi dalle verdi zolle" ricorre invece in Ov. Met. II 427. Il sost. si colloca nella penultima sede dell’esametro, a formare il quinto piede dattilico, come nella grande maggioranza delle att. poetiche precedenti e successive.

Tra le abbondanti occorrenze nella poesia bucolica successiva a D., cfr. ad es. Petrarca, Buc. V 62 «nec muris contenta suis, nec cespite parvo» (Poeti d'Italia); X 302 «Tres nemorum dominos et eodem cespite, Musis / intentos gregibusque simul» (Poeti d'Italia); Boccaccio, Bucc. I 134 «corpusque tegant sub cespite sicco / pastores miseri» (Poeti d'Italia); II 94 «prestarent inde mirice / seu mirtus vel lenta salix in cespite lectum» (Poeti d'Italia); nella stessa iunctura dantesca, Boccaccio, Eg. III 133 «et Mopsus Phytiasque suus vel magnus Ydeus, / cespite qui viridi tumulum struxere peremnem» (Poeti d'Italia); Bucc. VIII 40 «cespite pro viridi prostravit munere victam» (Poeti d'Italia); XI 124 «Pastorum veteres cantabat et inde palestras, / serta ducum, baculos, sedes et frondea tecta / cespite pre viridi» (Poeti d'Italia); nella bucolica quattrocentesca, Pontano, Egl. IV 26 «munere quo viridi recubans in cespite mecum / haec cecinit» (Poeti d'Italia); Boiardo, Past. G 8, 8 «Haec Moeris viridi de cespite carmina fudit» (Poeti d’Italia).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
cespuglio, vd. ED (B. Cordati Martinelli).
Latino classico e tardoantico:
numerose (cfr. ThLL s.v. caespes, I). Tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Verg. Ecl. I 68 En umquam patrios longo post tempore finis / pauperis et tuguri congestum caespite culmen, / post aliquot, mea regna, videns mirabor aristas? (MqDq); Georg. IV 273 Namque uno ingentem tollit de caespite silvam / aureus ipse (MqDq); Aen. III 304 vocabat / Hectoreum ad tumulum, viridi quem caespite inanem / et geminas, causam lacrimis, sacraverat aras (MqDq); XI 566 atque hastam cum virgine victor / gramineo, donum Triviae, de caespite vellit (MqDq); Ov. Met. II 427 de caespite virgo / se levat et: “salve, numen, me iudice,” dixit (MqDq); Calp. Sic. II 62 Saepe vaporato mihi caespite palpitat agnus (MqDq); V 25 tum caespite vivo / pone focum (MqDq).
Latino medievale:
numerose (cfr. MLW s.v. caespes); tra le più significative in relazione all’uso dantesco: Alcuino, Carm. I 707 Ex sicco ut liquidam produxit cespite lympham (MGH); 1188 in medio campi latuit sub cespite tectus (MGH); Teodolfo d’Orléans, Carm. 74, 9 Illic multigeni pariuntur cespite flores (MGH); Valafrido Strabone, Carm. 3 (Visio Wettini) 776 Felices patriae, quarum de cespite surgunt / optima gemmarum caelo ornamenta nitentum (MGH); Amarcio, Serm. II 4, 363 Quid ve Memallonides verbena et cespite cultas? (MGH).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XVII vi 13: Cespites frutices sunt, quasi cuspides, vel quasi circa pedes (Mirabile).
Papias (s.v. cespes): cespes terra gramine (Mirabile).
Uguccione, C 152, 1 (s.v. cespes): Hic cespes -tis idest terra cum herbis avulsa, vel frutex vel virgultum, et dicitur sic quasi circa pedes (DaMA).
Balbi (s.v. cespes) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XIII Nota: Et quia plus post eum currere non valebat, et etiam quia post eos canes nigre et famelice veniebant, iste spiritus in quodam cespite se abscondit. Canes autem istum insequentes ipsum membratim dilaceraverunt, non sine multo danno cespitis sive plante, quam totam ramis et foliis privaverunt. Plorando enim ille cespes dicere cepit (DDP).
Pietro Alighieri (I) ad Inf. XIII 139-151: Faciendo loqui illum spiritum in cespite laceratum, dicendo quod est Florentinus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIII 133-135: idest clypeum et reparaculum contra canes, abscondendo te in cespite meo (DDP).

Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 01.04.2022.