Eg. 1
Hapax nel lat. dantesco, utilizzato in Eg. IV 32 a definire la “verde zolla” da cui Titiro-Dante alza il capo canuto. Il sost. registra numerose occorrenze nel lat. class. e mediev.; nella bucolica precedente a D. ricorre però solo in Verg. Ecl. I 68 e Calp. Sic. II 62; V 25; nessuna att. si rileva nella bucolica mediolatina. L’occorrenza dantesca è modellata su Verg. Aen. III 304, da cui è ripresa la iunctura «viridi ... cespite»; l'immagine del "levarsi dalle verdi zolle" ricorre invece in Ov. Met. II 427. Il sost. si colloca nella penultima sede dell’esametro, a formare il quinto piede dattilico, come nella grande maggioranza delle att. poetiche precedenti e successive.
Tra le abbondanti occorrenze nella poesia bucolica successiva a D., cfr. ad es. Petrarca, Buc. V 62 «nec muris contenta suis, nec cespite parvo» (Poeti d'Italia); X 302 «Tres nemorum dominos et eodem cespite, Musis / intentos gregibusque simul» (Poeti d'Italia); Boccaccio, Bucc. I 134 «corpusque tegant sub cespite sicco / pastores miseri» (Poeti d'Italia); II 94 «prestarent inde mirice / seu mirtus vel lenta salix in cespite lectum» (Poeti d'Italia); nella stessa iunctura dantesca, Boccaccio, Eg. III 133 «et Mopsus Phytiasque suus vel magnus Ydeus, / cespite qui viridi tumulum struxere peremnem» (Poeti d'Italia); Bucc. VIII 40 «cespite pro viridi prostravit munere victam» (Poeti d'Italia); XI 124 «Pastorum veteres cantabat et inde palestras, / serta ducum, baculos, sedes et frondea tecta / cespite pre viridi» (Poeti d'Italia); nella bucolica quattrocentesca, Pontano, Egl. IV 26 «munere quo viridi recubans in cespite mecum / haec cecinit» (Poeti d'Italia); Boiardo, Past. G 8, 8 «Haec Moeris viridi de cespite carmina fudit» (Poeti d’Italia).
Isid. Orig. XVII vi 13: Cespites frutices sunt, quasi cuspides, vel quasi circa pedes (Mirabile).
Papias (s.v. cespes): cespes terra gramine (Mirabile).
Uguccione, C 152, 1 (s.v. cespes): Hic cespes -tis idest terra cum herbis avulsa, vel frutex vel virgultum, et dicitur sic quasi circa pedes (DaMA).
Balbi (s.v. cespes) = Uguccione (Mirabile).
Guido da Pisa ad Inf. XIII Nota: Et quia plus post eum currere non valebat, et etiam quia post eos canes nigre et famelice veniebant, iste spiritus in quodam cespite se abscondit. Canes autem istum insequentes ipsum membratim dilaceraverunt, non sine multo danno cespitis sive plante, quam totam ramis et foliis privaverunt. Plorando enim ille cespes dicere cepit (DDP).
Pietro Alighieri (I) ad Inf. XIII 139-151: Faciendo loqui illum spiritum in cespite laceratum, dicendo quod est Florentinus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. XIII 133-135: idest clypeum et reparaculum contra canes, abscondendo te in cespite meo (DDP).