Ausonia, -e (s.f.)

1. Ausonia (Castiglioni-Mariotti), antico nome per indicare l’Italia.
Mon. II xi 8 O felicem populum, o Ausoniam te gloriosam, si vel nunquam infirmator ille Imperii tui natus fuisset, vel nunquam sua pia intentio ipsum fefellisset!
Mon. 1
Ausoniam, Mon. II xi 8
Ausonia gloriosa: Mon. II xi 8
Hapax nel lat. dantesco. Il sost. è impiegato per indicare l’Italia intera (non solamente, come avviene talvolta in origine, l’area compresa fra Lucania, Calabria ed Etruria), così come in Par. VIII 61-63 «e quel corno d’Ausonia che s’imborga / di Bari e di Gaeta e di Catona, / da ove Tronto e Verde in mare sgorga».

Il termine è ampiamente att. - soprattutto in ambito poetico - a partire dal lat. class. (numerose sono le occorrenze in Verg. Aen. III 170-171, 477-479, 496; IV 349 etc.) e permane nella produzione letteraria tardoant. e mediev. (cfr. il campo Corrispondenze). La iunctura «Ausonia gloriosa» di Mon. II xi 8, invece, non sembra avere att. nella produzione letteraria precedente. 

L’uso dantesco del termine trova alcuni riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.

Sul lemma cfr. da ultimo Favero, Lessico toponomastico ed etnico, pp. 239-240 e VagnoniSpigolature, pp. 268-269.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
Ausonia, vd. ED (C. Kraus).
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. Ausones); vd. ad es. Verg. Aen. III 477 Ecce tibi Ausoniae tellus: hanc arripe velis (MqDq); Ov. Fast. IV 290 Respicit a remis, Ausoniamque tenet (MqDq); Lucan. V 494 Epirum Caesarque tenet totusque senatus, / Ausoniam tu solus habes (MqDq); Amm. XXII viii 3 Unde gurgitibus refluis Apollinis Sminthei templum et Troada perstringit et Ilium heroicis casibus claram efficit que Melana sinum oppositum Zephyro, cuius apud principium Abdera visitur, Protagorae domicilium et Democriti, cruentae que Diomedis Thracii sedes et convalles, per quas Hebrus sibi miscetur, et Maronea et Aenus, qua diris auspiciis coepta mox que relicta ad Ausoniam veterem ductu numinum properavit Aeneas (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:
ampiamente att., vd. ad es. Paolo Diacono, Exc. de signif. verb. Ausoniam appellavit Auson, Ulixis et Calypsus filius, eam primum partem Italiae, in qua sunt urbes Beneventum et Cales; deinde paulatim tota quoque Italia, quae Appennino finitur, dicta est Ausonia ab eodem duce, a quo urbem etiam conditam Auruncam ferunt (Bibliotheca Augustana); Rabano Mauro, Carm., LXXXI 3 Asia magnificat Iacobum, Ausonia quoque Petrum (MGH); Liutprando di Cremona, Rel., 57 Praesul ab Ausonia Liudprandus in urbe Cremona, / Constantinopolim pacis profectus amore, / Quattuor aestivis concludor mensibus isthic (MGH); Goffredo di Viterbo, Pantheon, XXIV Nunc gens Gothorum movet incentiva malorum, / Opprimit Ausoniam, Persas terramque Medorum; / Primus et ipsorum fervet in orbe dolus (MGH).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. Ausonia): Ausonia: Italia (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Pietro Alighieri (1) ad Inf. I 106-107: Et quia illa Italia plus aliis provinciis occupata est guerris et tyrannis, ideo salus erit eius potissima: quae Italia Oenotria dicebatur olim, et hodie dicitur Ausonia, et ab Italo rege aucta postea dicta Italia est (DDP).
Pietro Alighieri (3) ad Par. VIII 49-120: et ecce cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Ausonio filio Ulixis de quo hic auctor tangit, in quo sunt iste civitates Bari, Caeta et Catona et alie plures (DDP).
Codice cassinese ad Inf. I 106: Post Saturnum venerunt ad habitandum quidam advene in Ytalia nomine Ausonii et ideo est nominata Ausonia (DDP); ad Par. VIII 61: et iste tres provincie continentur in isto cornu Ausonie, idest Ytalie, ita dicte ab Auxonio filio Ulyxis, in quo cornu sunt iste civitates Bari, Gaeta, Catona et alie quamplures (DDP).
Benvenuto da Imola ad Par. VIII 61-63: Ausonia enim fuit olim pars Latii, ubi fuit Roma et tot populi Latini vicini, sicut patet per Livium et Plinium: sed Ausonia ponitur pro Italia, sicut et Latium saepe apud poetas (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 10.03.2022.