rimula, -e (s.f.)

1. piccola fessura (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III xiv 1 Amplius, si Ecclesia virtutem haberet auctorizandi romanum Principem, aut haberet a Deo, aut a se, aut ab Imperatore aliquo aut ab universo mortalium assensu, vel saltem ex illis prevalentium: nulla est alia rimula, per quam virtus hec ad Ecclesiam manare potuisset; sed a nullo istorum habet: ergo virtutem predictam non habet.

Mon. 1

rimula, Mon. III xiv 1

-

Hapax nel lat. dantesco. Il termine, diminutivo di rima, trova le sue prime att. in età tardoant. e risulta poco diffuso sia nel lat. di quel periodo sia nel lat. mediev.

Il sost., come rilevato da Quaglioni Mon. III xiv 1, p. 1379, n. ad loc., è stato variamente reso dai traduttori; in particolare, sono considerate non del tutto soddisfacenti, in quanto non tengono conto del fatto che rimula è diminutivo, “via” (proposto da Ficino e dall’Anonimo), “Weg”, “tramite” e “channel”. Ritenute migliori sono, invece, “faille” (Pézard Mon.), “fissure” (Gally Mon. e Livi Mon.), “piccola fessura” (Marcelli-Martelli Mon.) e “a small crack” (Kay Mon.).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
il sost. è att., in maniera non abbondante, a partire dall'età tardoant. come diminutivo di rima (vd. Forcellini s.v. rimula): es. Cels. VIII 4 Ne parvulae rimulae fallant; LactOpif. 8 Exiguae cavernarum rimulae; AmbrHex. V 17 [hirundo] eo genere nidi totius fabricam struit; ut quasi pavimenti solo pulli eius intra aedes suas sine offensione versentur, nec pedem aliquis interserat per rimulas texturarum, aut teneris frigus irrepat (CC); AugSerm. II 1 Pone thesaurum in terra obrutum habentem unum aditum, vel rimulam, qua mittas; paulatim quidquid acquisieris mittis, et non vides; si quod miseris et non videris servat tibi terra (CC).
Latino medievale:
il sost. non è att. con abbondanza nemmeno nel lat. mediev.; si riportano a titolo d'es. alcune occorrenze: Aristotele ps., Mirabilia (tr. Bartolomeo da Messina) 99 Venatores autem occasionem aliquam assumentes divinam fore, aperientes ingressum intrare et ipsos: videntes autem per quasdam rimulas intrare lucem, reliqua non videntes, et venientes annuntiaverunt dominis (ALD); Beda il Venerabile, Vita s. Cuth. 46 vir venerabilis (…) sumpto foeno vel argilla vel quicquid huiusmodi materiae repperisset, stipaverat rimulas, ne cotidianis imbrium sive ventorum iniuriis ab orandi retardaretur instantia (LLT-A); Aelredo di Rievaulx, Serm. 141 ne aliqua rimula superbo insidiatori pateat, humilitatem orbiculariter circumducas (LLT-A); Folcuino di Lobbes, Mir. Ursmari dum montem cui supra est ecclesia posita requiei eius scanderet in intercapedine quam quercus antiqua disterminat ex adytis templi quasi per tenuissimas rimulas aliquantulum luminis se versus vibrare persensit (LLT-A); Arnolfo di Milano, Lib. gest. rec. IV 13 Hec talia prosequendo paulatim velud quasdam per rimulas, aliter quam usque modo viderim, a longe prospicio (MGH); Guglielmo d’Alvernia, Serm. comm. Sanct. 13 Qui se ab aliorum dilectione vel alios ab invicem dividit, de Domini edificio cementum removet et rimam facit vel aperturam, (…) sicut qui rimulam unam in navi fecerit, et sicut qui de dolio unum asserem abrumpit (LLT-A).
Lessicografi medievali:

Balbi (s.v. rimula): Rimula rimule dimi<nutivum>: parva rima (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Il sost. ricorre solo nei luoghi segg.: Benvenuto da Imola ad Inf. XXXIII 22-27: breve pertuso, idest, parvum foramen, et subtilis rimula per quam lumen aurorae intrabat (DDP); ad Purg. IV 19-24: [poeta] volebat intrare vineam cultam, idest, materiam virtutum, in qua virtus fuerat sibi acerba hucusque, sed nunc incipiebat parva rimula sentire maturitatem et dulcedinem eius (DDP); ad Purg. XXVII 37-42: [Pyramus et Tysbe] invenerunt rimulam, in communi pariete in loco abscondito per quam mutua vota, suspiria et supplicia amoris hinc inde pandebant (DDP).
Giovanni da Serravalle ad Inf. XXVII 7-15: In lateribus, sive in costis (scil. bovis de rame), fecit rimulam, que aperiebatur et firmabatur ita quod non disparebat (DDP).
Autore: Federica Favero.
Data redazione: 19.07.2020.