vertex, -icis (s.m.)

1. cima, sommità (Castiglioni-Mariotti).
Eg. II 12 Pascua sunt ignota tibi que Menalus alto / vertice declivi celator solis inumbrat, / herbarum vario florumque impicta colore.

Eg. 1

vertice, Eg. II 12

-

Hapax nel lat. dantesco, il sost. è ampiamente utilizzato tanto in prosa che in poesia nel lat. sia class. che mediev. Deverbale da verto, indica in primo luogo il vortice d’acqua o il punto più alto sulla testa che determina il verso dei capelli e, in senso traslato, il vertice dei monti. Vd. la spiegazione di Quint. VIII 2, 7: «ut vertex est contorta in se aqua vel quidquid aliud similiter vertitur: inde propter flexum capillorum, pars est summa capitis: et ex hoc, quod est in montibus eminentissimum. Recte, inquam, dixeris haec omnia vertices: proprie tamen, unde initium est» (Forcellini s.v. vertex).

Nell’uso mediev. prevale il signif. di ‘sommità del capo’, come registrano sia i lessici in uso al tempo di D., Papias e Uguccione, che ribadiscono l’etimologia da verto e ripetono concordemente la definizione di Isid. Orig. xi 1, 26, sia Du Cange s.v. vertex: «pars capitis superior, quae ab anatomicis gallice vertex appellatur».

In Eg. II 12, nell’ambito della fictio bucolica, il sost. caratterizza il Menalo che con la sua alta vetta fa ombra, mentre tramonta il sole, ai pascoli dipinti dal vario colore di erbe e fiori. È in evidenza sia metricamente, poiché costituisce il dattilo incipitario del verso, sia dal punto di vista fonico, per via dell’allitterazione delle consonanti -v- e -c- nel primo emistichio del v. 12. Il sost. figura già nelle scene class. di ambientazione bucolica, ad es. in Verg. Georg. I 481 e Verg. Georg. II 310. Rif. al vertice di un monte, compare comunemente nella poesia mediev., ad es. in Ecl. Theoduli 230. In relazione alla cima del pino è invece impiegato nell’egloga responsiva del magister bolognese, che attinge l’intera clausola «vertice pinus» da Verg. Aen. X 230 (Giovanni del Virgilio, Eg. III 73 «namque fidem celse concusso vertice pinus / glandifereque etiam quercusque arbusta dedere»).

Il sost. figura piuttosto frequentemente nel lessico bucolico successivo a D., spesso anche nella stessa posizione incipitaria, ad es. in Petrarca, Buc. VII 30 «Ille, procul fulvo quem cernis ludere tergo, / vertice conspicuum, setis cui discolor albis» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. VIII 79 «orbita, frondoso pandum delphyna Pelorus / vertice suscipiet nantem, quam Damon amicum / contemnat Phytiam» (Poeti d’Italia); in clausola compare invece in Quatrario, Egl. II 38: «Per Pithiam comitemquem tumm sub lustra Vesvi / per si quid duplici latitat tibi vertice montis / scis ubi quo Bachus residet, quo vernat Apollo» (Poeti d’Italia).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

il sost. è ampiamente att. (vd. Forcellini s.v. vertex); tra le occorrenze più significative in rif. all’uso dantesco: Verg. Georg. I 481 proluit insano contorquens vertice silvas / fluviorum rex Eridanus, camposque per omnes cum stabulis armenta tulit (MqDq); Verg. Georg. II 310 praesertim si tempestas a vertice silvis / incubuit glomeratque ferens incendia ventus (MqDq); Verg. Aen. II 629 et tremefacta comam concusso vertice nutat (MqDq); Verg. Aen. X 230 Nos sumus, Ideae sacro de vertice pinus (MqDq); Ov. Met. X 103 et succincta comas hirsutaque vertice pinus (MqDq); Ov. Met. XIV 535 cum memor has pinus Idaeo vertice caesas (MqDq). Tra gli altri ess.: Hor. Carm. XI 11 sordidum flammae trepidant rotantes / vertice fumum (MqDq); Lucan. II 397 nullo qua vertice tellus altius intumuit (MqDq). 

Latino medievale:

il sost. è ampiamente att., sia in senso proprio che fig. (Vd. Arnaldi-Smiraglia s.v. vertex; DMBLS s.v. vertex; Du Cange s.v. vertex). Tra gli ess. in senso lett.: Ecl. Theoduli, 230 Excedit laudes hominum, qui primus agones / instituit fieri sub vertice montis Olimpi (DaMA); Iacopo Stefaneschi, Opus metricum, II 452 murmura sed timidi ruptant, discrimine tristes, / nam reputant cecidisse globos de vertice flamme / fratres (Poeti d’Italia); Mussato, Somnium, 74 Mirantes taciti totumque a vertice corpus / ad pedis extremum dudumque volubile lustrant (Poeti d'Italia). In senso fig.: Innocenzo III, papa, De miseria, XXXVIII Pro Eo quod elevatae sunt filie Sion et ambulaverunt extento collo et nutibus oculorum ibant, decalvabit Dominus verticem filiarum Sion et crinem earum nudavit (DaMA).

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XI i 26: Vertex est ea pars capilli capitis colliguntur, et in qua caesaries vertitur; unde et nuncupatur (Mirabile); Orig. XIII i 5: Septenario autem a septem stellis axis vocatur, quae in ipso revolutae rotantur. Hic proprie et vertex dicitur, eo quod vertitur, sicut poeta ait: «vertitur interea celum» [Verg. Aen. II 250] (Mirabile). 
Papias (s.v. vertex): Vertex proprie ea pars est capitis qua capilli colliguntur et in qua caesaries vertitur. Vertex maris, vertigo, cacumen (Mirabile).
Uguccione, U 20, 7 (s.v. verto): Item a verto hic vertex -cis, ea pars capitis ad quam capilli colliguntur vel ad quam cesaries vertitur, scilicet postrema vel summa (DaMA).  
Balbi (s.v. vertex) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

gli esegeti della Commedia impiegano piuttosto frequentemente il sost. Tra gli ess.:
Guido da Pisa ad Inf. I 106-108: Tunc Turnus, audiens Eneam civitatem Latini ferro et igne vastare, et sentiens reginam propriis manibus sui amore necatam, dolore cordis accensus, volat cece per hostes, et velut saxum de montis vertice cadens, sic urnis ruit ad muros (DDP). 
Pietro Alighieri (1) ad Par. XII 10-12: Secundus solstitialis, a fine Geminorum, qui est in vertice signiferi versus arcturum, procedit ad medium paralleli aequinoctialis (DDP).   

Autore: Lisa Ciccone.
Data redazione: 18.10.2023.