niveus, -a, -um (agg.)

1. niveo, candido (Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 18 quod libeat niveis avibus resonare Caistrum / temperie celi letis et valle palustri

Eg. 1

niveis, Eg. IV 18

-

Hapax nel lat. dantesco, l’agg. ricorre nella iunctura di Eg. IV 18 «niveis avibus», in rif. ai cigni del fiume Caistro (cfr. avis, Caystrus, palustris in VDL), e si colloca entro il secondo esempio addotto da Alfesibeo a giustificare la sententia per cui a ciascuno piace ciò che è confacente alla propria natura. In partic. i cigni sono detti nivei, ossia “bianchi, candidi”, per suggestione del passaggio di Verg. Aen. VII 699 «ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni, / cum sese e pastu referunt et longa canoros / dant per colla modos, sonat amnis et Asia longe / pulsa palus» (MqDq), con analogia di contesto, ma la medesima definizione ricorreva in Georg. II 199. Più in generale, l’immagine dei cigni che affollano le rive paludose del Caistro è di matrice classica, con riscontro in Verg. Georg. I 384-385; Ov. Met. II 253; V 386-387 (cfr. Albanese Eg., p. 1761; Petoletti Eg., pp. 606-607).

Oltre ai passi virgiliani di Aen. VII 699 e Georg. II 199, in cui l’agg. è specificamente utilizzato in rif. ai cigni, esso ricorre spesso negli autori class. e mediev. a definire il colore candido di animali: cfr. ad es. Catull. 68, 125 «niveo ... columbo»; Ov. Ars I 214 e Rem. «niveis ... equis»; Verg. Ecl. VI 46 e Georg. I 15 «nivei ... iuvenci»; Ov. Am. II 1, 24 «niveos solis euntis equos»; Calp. Ecl. V 37 «niveos ... agnos»; Nemes. Ecl. IV 34 «nivea ... vacca» etc. Il termine è inoltre ricorrente nella bucolica class. e mediev., con molteplici applicazioni: oltre ai passaggi già segnalati, cfr. Verg. Ecl. II 20 «nivei ... lactis abundans»; Modoino, Nas. I 3 «nivea circumdata tempora lauro»; II 49 «niveus ... caseus» etc.

L’agg. è presente anche in apertura a Giovanni del Virgilio, Eg. III 2 «Forte sub inriguos colles, ubi Sarpina Rheno / obvia fit, viridi niveos interlita crines / nympha procax, fueram nativo conditus antro» (Poeti d'Italia), a definire i candidi capelli della ninfa che rappresenta per allegoria il fiume Sàvena, e registra varie occorrenze nella successiva bucolica di Petrarca e Boccaccio. In rif. ad animali, cfr. in partic. Petrarca, Buc. II 114 «mille greges niveos pascens per mille recessus» (Poeti d’Italia); VIII 62 «cum quibus et niveas laqueis viscoque columbas / gaudebas» (Poeti d’Italia); Boccaccio, Bucc. III 59 «Est Cidypes nobis niveos que contrahat agnos / in fontem cithysumque paret vaccisque salicta» (Poeti d’Italia); V 51 «Hec niveas habuit pecudes, quibus inclita tantum / vellera prestabant reliquis, quantum aurea poma / glandibus aut sorbis» (Poeti d’Italia); XIV 128 «Virginibus nivee dentur mea cura columbe, / ast pueris fortes dederat quos Yschiros arcus» (Poeti d’Italia).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
numerose (cfr. Forcellini, OLD s.v. niveus); le più significative in ambito bucolico e in relazione all’uso dantesco: Verg. Ecl. II 20 Despectus tibi sum, nec qui sim quaeris, Alexi, / quam dives pecoris, nivei quam lactis abundans (MqDq); VI 46 Et fortunatam, si numquam armenta fuissent, / Pasiphaen nivei solatur amore iuvenci (MqDq); Georg. I 15 et cultor nemorum, cui pinguia Ceae / ter centum nivei tondent dumeta iuvenci (MqDq); II 199 Et qualem infelix amisit Mantua campum / pascentem niveos herboso flumine cycnos (MqDq); Aen. VII 699 Ceu quondam nivei liquida inter nubila cycni (MqDq); Calp. Ecl. V 37 ne sint compendia tanti, / destruat ut niveos venalis caseus agnos (MqDq); Nemes. Ecl. IV 34 Ver erat, et vitulos vidi sub matribus istos, / qui nunc pro nivea coiere in cornua vacca (MqDq).
Latino medievale:
numerose (cfr. DMLBS s.v. niveus); in ambito bucolico: Modoino, Nas. I 3 Tu frondosa, senex vates, protectus opaca / arbore, iam tandem victrici palma potitus, / ludis habens nivea circumdata tempora lauro (DaMA); II 49 Ad tua tecta die referent bis turgida sponte / ubera, bis niveus premitur tibi caseus, Alcon (DaMA); Marco Valerio, Buc. II 61 Tu quoque me quondam non aspernata fovebas, / oscula cum niveo sineres me figere collo (DaMA); IV 69 Tunc et olorinas indutum corpore plumas / dissimulat niveum servato nomine Cignum / crura etiam dorsumque premit (DaMA); Metello di Tegernsee, Quirin. IV 20 Iam nova progenies maculis insignis et albo / ac niveo miscens orbes nigros quasi carbo / aut rutilo fulgens pecori decus addidit ingens (DaMA); cfr. anche Giovanni del Virgilio, Diaff. V 105 Ille sinu matris niveas nunc tangere mammas, / nunc sua vult circum brachia ferre gulae (DaMA).
Lessicografi medievali:

Isid. Orig. XII i 51: Candidus autem et albus invicem sibi differunt. Nam albus cum quodam pallore est: candidus vero niveus et pura luce perfusus (Mirabile).
Papias (s.v. niveus): Niveus candidus (Mirabile).
Uguccione, N 62, 16-17 (s.v. nubo): Item a nubes hec nix -vis, quia a nube venit; unde niveus -a -um et nivosus -a -um, nive plenus [...]; unde ningidus -a -um vel ninguidus -a -um, niveus, candidus (DaMA).
Balbi (s.v. nix): nix a nubes derivatur; hec nix nivis quia a nube venit, unde niveus, -vea, -veum, et hic et hec nivalis et hoc -le, et corripit ni- (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Pietro Alighieri (1) ad Purg. XXVI 23-46: Comparando eorum discessum partitis gruibus, partim volantibus versus montaneas Riphaeas in septemtrione, niveas semper, in capite Germaniae, a ventis sic dictas, nam riphon, idest ventus, secundum Isidorum (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXVIII 17-18: Ad ultimum autem pictor illas manus amputavit, colores et calcem usque ad muri parietem extrahendo, et de novo calcem candidam ibi ponens, illas manus sacrilegas colore quantum potuit niveo resarcivit (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. IX 34-42: Accessit ergo ad domum Chironis, et ecce Achilles redibat a venatione cum multo sudore et pulvere, et tamen inter labores erat dulcis aspectu cum facie nivea, colore purpureo, capillis flavis (DDP).
Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 03.04.2022.