invictus, -a, -um (agg.)

1. invitto (Castiglioni-Mariotti), che non conosce sconfitta.
Mon. II iii 7 Qui quidem invictissimus atque piissimus pater quante nobilitatis vir fuerit, non solum sua considerata virtute sed progenitorum suorum atque uxorum, quorum utrorunque nobilitas hereditario iure in ipsum confluxit, explicare nequirem: sed «summa sequar vestigia rerum».
Questio 87 Determinata est hec phylosophia dominante invicto domino, domino Cane Grandi de Scala pro Imperio sacrosancto Romano, per me Dantem Alagherium, phylosophorum minimum, in inclita urbe Verona, in sacello Helene gloriose, coram universo clero Veronensi, preter quosdam qui, nimia caritate ardentes, aliorum rogamina non admittunt, et per humilitatis virtutem Spiritus Sancti pauperes, ne aliorum excellentiam probare videantur, sermonibus eorum interesse refugiunt.
Mon. 1
Questio 1
invictissimus, Mon. II iii 7
invicto, Questio 87
invictus dominus: Questio 87 ­
invictus pater: Mon. II iii 7
L’agg., derivato da in + victus, compare due volte nella produzione in lat. di D. con il signif. più comune di ‘invitto’ e viene attribuito, in Mon. II iii 7, ad Enea (definito pater), mentre nell’explicit della Questio al dominus Cangrande della Scala.

L’accezione dantesca del termine è ampiamente att. nel lat. class., tardoant. e mediev. Già in Frontin. Aq. XXXI 2, inoltre, si trovano accostati - come in Mon. II iii 7 - gli attributi invictus e pius, entrambi al superlativo, mentre in Ennod. Epist. VI 5 è att. - come in Questio 87 - la iunctura fra invictus e dominus (cfr. per entrambi il campo Corrispondenze).

Le varianti mitissimus (trasmessa da K) e invictissimus vir (trasmessa da U) sono adiafore; prive di signif., invece, le lezioni investissimus (trasmessa da E ed R), invectissimus (trasmessa da G), iniunctissimus (trasmessa da M), auctissimus (trasmessa da Ph) e invetissimus (trasmessa da Y). 

L’uso dantesco del termine trova vari riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
Mon. II iii 7: invictissimus] invictissimus A, B, C, D, F, H, L, N, P, S, T, V, Z et edd., investissimus E, R, invectissimus G, mitissimus K, iniunctissimus M, auctissimus Ph, invictissimus vir U, invetissimus Y
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. invictus I 1); vd. ad es. Nep. Hann. VI Hinc invictus patriam defensum revocatus bellum gessit adversus P. (CC); Sall. Iug. XXXI nisi forte nondum etiam vos dominationis eorum satietas tenet et illa quam haec tempora magis placent, cum regna provinciae leges iura iudicia bella atque paces, postremo divina et humana omnia penes paucos erant; vos autem, hoc est populus Romanus, invicti ab hostibus, imperatores omnium gentium, satis habebatis animam retinere (CC); Manil. I 922 Sed satis hoc fatis fuerit: iam bella quiescant / atque adamanteis discordia vincta catenis / aeternos habeat frenos in carcere clausa; / sit pater invictus patriae, sit Roma sub illo, / cum que deum caelo dederit non quaerat in orbe (MqDq); Frontin. Aq. XXXI 2 Convenit et cum is modulis, qui in commentariis invictissimi et piissimi principis positi et confirmati sunt (CC); Veg. Mil. III Cato ille Maior, cum et armis invictus esset et consul exercitus saepe duxisset, plus rei publicae credidit profuturum si disciplinam militarem conferret in litteras; nam unius aetatis sunt quae fortiter fiunt, quae vero pro utilitate rei publicae scribuntur aeterna sunt (CC); Ennod. Epist. VI 5 Nescio quid magnitudini vestrae hostilis malitia de patrimonii ubertate decerpserit: tamen sub hoc titulo invictissimi domini multum locupletem gratiam conparavit (MGH).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. invictus 1), vd. ad es. Alcuino di York, Carm., I Legibus ille etiam fuerat iustissimus aequis, / Invictus bellis nec non in pace fidelis, / Donorum largus miseris, pius, omnibus aequus (MGH); Dipl. Heinr., IV 452 Signum domini Heinrici Romanorum imperatoris invictissimi atque piissimi (MGH); Dipl. Feder., II 303 Acta sunt hec anno domini nostri Iesu Christi millesimo ducentesimo sexto decimo, regnante invictissimo domino nostro Friderico secundo divina favente clementia Romanorum rege et semper augusto et glorioso rege Sicilie, feliciter, anno Romani regni eius quinto, Sycilie vero octavo decimo (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
varie att., vd. ad es. Pietro Alighieri (2) ad Inf. XVII 109-111: Item etiam comparat auctor suum timorem timori Ycari, filii Dedali, qui una cum dicto suo patre, quem Minos rex insule Crete invictum ibi retinebat, factis sibi alis fugiendo inde volarunt (DDP).
Benevenuto da Imola ad Inf. XXX 97: Ille autem (scil. Ioseph) invictus subtraxit ab ea (scil. muliere) corpus et animum inviolatum, relicto pallio in manibus eius, quo illa ceperat eum (DDP); ad Purg. XII 58-60: Benedicta ergo Iudith castitatis exemplum, quae de invicto et insuperabili principe tam magnanimiter triumphavit (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 10.05.2021.