Eg. 1
crustis, Eg. II 66
Hapax nel lat. dantesco, il sost. crustum registra rare att. nel lat. class. e mediev.: la prima occorrenza si riscontra in Virgilio (Aen. VII 115), nel signif. di 'focaccia', mentre la poesia tardoant. presenta att. in Prudenzio e Ausonio. La differenza semantica tra il neutro crustum e il femminile crusta, quest’ultimo nel valore di 'crosta, scorza', è chiarito da Servio nel commento ad Georg. III 360: «notandum sane, quia cum ‘haec crusta’ dicimus feminino genere, lapidis aut ligni aut gelu partem significamus; cum vero ‘crustum’ dicimus, edulium aliquid significamus, partem panis vel placentae: ipse in septimo orbem fatalis crusti, Horatius dant crustula blandi doctores, Iuvenalis [IX 5] nos colaphum incutimus lambenti crustula servo» (LLT); la def. serviana di crustum è ripresa dai lessicografi mediolatini, in partic. da Papias, Uguccione e Balbi.
D. utilizza il termine in Eg. II 66, nella medesima sede metrica del passo virgiliano, entro la iunctura «duris crustis» a intendere le 'dure croste di pane' di cui l’inesperto Melibeo deve imparare a nutrirsi. Il sost. riveste un evidente valore allegorico rispetto alla formazione poetica spettante al giovane pastore, che già ai vv. 24-26 chiedeva di «prodiscere capris» la poesia latina a lui «ignota» con l’aiuto di Titiro: si tratta dunque delle 'dure croste' della poesia dotta, e l’agg. indica la difficoltà di avvicinarvisi. La metafora è ripresa nel responsorio di Giovanni del Virgilio, Eg. III 92-93 «Sic reor: en propero situlas inplere capaces / lacte novo, quo dura queant mollescere crusta» (Poeti d'Italia) e trova riscontro nella tradizione retorica che contrapponeva i cibi solidi, adatti ai palati degli intellettuali, al latte che poteva essere facilmente assunto dagli illetterati (cfr. Albanese Eg.; Petoletti Eg., ad loc.).
Il sost. non registra att. nella poesia pastorale trecentesca; una successiva occorrenza in ambito bucolico si segnala in Pontano, Egl. VI 48 «En crustum, en prunum aridulum, en mustacea et offas» (Poeti d’Italia).
rare att. (cfr. ThLL s.v. crustum), in partic.: Verg. Aen. VII 115 et violare manu malisque audacibus orbem / fatalis crusti patulis nec parcere quadris (MqDq); Auson. 152, 12 nec tus cremandum postulo; / nec liba crusti mellei (MqDq); Prud. Apoth. 716 seque per innumeras infundunt agmina mensas / pisciculis (iam crede deum) saturanda duobus / et paucis crescente cibo per fragmina crustis (MqDq).
Isid. Orig. XX ii 18: Crusta superficies panis: ipsa et fragmenta, quia dividitur, ut fracta (Mirabile).
Papias (s.v. crusta): crusta superficies panis, hoc crustum vel crustulum de fragmento panis, haec crusta de fragmentis ligni vel lapidis (Mirabile).
Uguccione, C 324, 1 (s.v. crustum): Hoc crustum vel crustulum, pro fragmento panis et pro quolibet edulio (DaMA).
Balbi (s.v. crusta) = Uguccione (Mirabile).