carcer, -eris (s.m.)

Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
carcere, vd. ED (M. A. Cavallo).

Latino classico e tardoantico:
ampiamente att. (cfr. ThLL s.v. carcer II), vd. ad es. Plaut. Rud. 498 Utinam, quom in aedis me ad te adduxisti <domum>, / in carcere illo potius cubuissem die (MqDq); Cic. Catil. II 27 Nullus est portis custos, nullus insidiator viae: si qui exire volunt, conivere possum; qui vero se in urbe commoverit, cuius ego non modo factum, sed inceptum ullum conatum ve contra patriam deprehendero, sentiet in hac urbe esse consules vigilantis, esse egregios magistratus, esse fortem senatum, esse arma, esse carcerem, quem vindicem nefariorum ac manifestorum scelerum maiores nostri esse voluerunt (Bibliotheca Augustana); Claud. Carm. XXI 240 Provincia missos / expellet citius fasces quam Francia reges / quos dederis, acie nec iam pulsare rebelles, / sed vinclis punire licet; sub iudice nostro / regia Romanus disquirit crimina carcer (MqDq).

Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. MLW s.v. carcer I), vd ad es. Rabano Mauro, Comm. in Ezech., VIII 17 Tunc Paulus fortasse in carcere tenebatur cum se consedere Christo in coelestibus testaretur (LLT); Pietro Abelardo, Dial., V 1 Neque enim scientiam illam que in anima est, animali perempto necesse est perimi, cum ipsa tenebroso carcere corporis absoluta ampliores habeat scientias, sed de exercitatione ipsius scientie que per presentiam corporis exhibetur, accipiendum est, quam perimi necesse est suo fundamento interempto, quod est animal (LLT); Tommaso d’Aquino, Cat. in Ioh., II 3 Illud etiam requirendum est, quomodo hic dicit, antequam Ioannes Baptista missus esset in carcerem, Iesum venisse in Galilaeam: cum Matthaeus dicat: cum autem audisset quod Ioannes traditus esset, secessit in Galilaeam: similiter etiam et Marcus (LLT).

Lessicografi medievali:
Isid. Orig. V xxvii 13: carcer, in quo custodiuntur noxii. Et dictus carcer quod eo homines coerceantur includantur que, quasi arcer, ab arcendo scilicet. Locum autem in quo servantur noxii, carcerem dicimus numero tantum singulari; unde vero emittuntur quadrigae, carceres vocamus numero tantum plurali (Mirabile).
Papias (s.v. carcer): carcer a coercendo in singulari hominum, in plurali equorum custodia, unde carceralis, carcerarius, carceratus. Vir[g]. tamen ‘ruunt effusi carcere currus’. Est autem undecunque carcer arcens (Mirabile).
Uguccione, O 46, 9 (s.v. orno): carcer est unde equi emittuntur, dictus ad similitudinem carceris civilis, quia ut ibi homines damnati et inclusi ita hic equi coercentur ne exeant antequam signum detur (DaMA); A 308, 27 (s.v. arceo): item componitur cum con coerceo -es, idest constringere, unde verbalia, et coercibilis -e, coercibiliter, et hic carcer -ris eo quod reos coerceat. In singulari proprie ubi rei clauduntur, sed in plurali unde quadrige emittuntur vel repagula anteposita. Et dicitur carcer quasi capiens reos et est ethimologia, unde hic carcerarius -rii qui carcerem facit vel qui custodit, et hic et hec carceralis et hoc -le, et incarcero -as per compositionem (DaMA).
Balbi (s.v. carcer) =­ Uguccione (s.v. arceo) (Mirabile).

Commentatori danteschi:
Ampiamente att., vd. ad es. Guido da Pisa ad Inf. III 1-9: Invenit enim Dantes in fastigio dicte porte VIIII rithimos, in quibus rithimis porta ipsa loquitur omnibus per eam intrantibus. Et nota quod isti rithimi continent quinque: Primum est quod per ipsam portam est iter ad inferos, ibi: ‘Per me si va ne la città dolente’. Secundum est causa quare factus fuit iste carcer infernalis, que causa fuit divina iustitia, ibi: ‘Iustitia mosse ’l mi' alto factore’ (DDP).
Pietro Alighieri (2) ad Inf. III 1-12: Ergo bene infert ipsa porta (scil. inferni) dicendo quod durabit in ecternum, dum debet ut carcer tenere ea que sunt ecterna, scilicet dictos malos angelos et animas malas (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. VIII 79-81: In tertio fortilitio strictissimo habitant illi qui peccaverunt per fraululentiam, ubi invenitur tertius portitor animarum peior et horribilior caeteris, scilicet Gerion; et ultimo in centro civitatis est carcer obscurissimus, scilicet puteus in quo puniuntur proditores (DDP).