De vulg. 1
Mon. 2
absurda, Mon. III ii 7
absurdum, De vulg. I iv 4; Mon. III iv 13
L'agg. qualifica qualcosa di contrario alla ragione, perchè in palese contrasto con una verità accettata o creduta per fede. Viene impiegato da D. in tre occasioni e sempre nel contesto tecnico di una demonstratio ad impossibile (o, appunto, reductio ad absurdum). Tale procedimento, codificato a partire dagli Analitici Primi di Aristotele (I 5-7; 23), prevede di provare che qualcosa di "impossibile" o "assurdo" segue logicamente da qualcosa che si intende falsificare. La prova ha particolare successo quando la conclusione impossibile costituisce l'opposto contraddittorio di una delle premesse assunte come vere (o anche la contraria nel caso delle proposizioni universali); Aristotele, tuttavia, contempla anche il caso più comune in cui la conclusione risulti assurda o impossibile perchè in contrasto con verità per sè evidenti e manifeste (II 11). Proprio in linea con quest'ultimo caso, D. riferisce l'agg. a delle conseguenze insostenibili perchè palesemente dissonanti e stridenti con la ragione e la fede. In De vulg. I iv 4, così, viene detto absurdum e rationi orrificum il pensiero che l'uomo possa aver nominato qualcosa prima di Dio, dato che da lui e in funzione di lui è stato creato. Tale occorrenza, peraltro, fa da pendant constrastivo al rif. al vir sane mentis del periodo immediatamente precedente («Quid autem prius vox primi loquentis sonaverit, viro sane mentis in promptu esse non titubo ipsum fuisse quod “Deus” est»). In Mon. III ii 7, invece, l'agg. è riferito alle conseguenze impossibili che seguirebbero dal contradictorium del principium su cui si fonda tutta l'inquisitio del terzo libro ( «illud quod nature intentioni repugnat Deus nolit. [...] Verissimum igitur est illud principium ex cuius contradictorio tam absurda secuntur», III ii 2-7). In Mon. III iv 13, infine, viene apertamente dichiarato absurdum il pensiero che Dio abbia seguito un ordo perversus nella creazione, ponendo in essere gli accidenti prima del loro soggetto («cum huiusmodi regimin sint accidentia quedam ipsius hominis, videretur Deus usus fuisse ordine perverso accidentia prius producendo quam proprium subiectum, quod absurdum est dicere de Deo»).
derivato di surdus (ab + surdus), nel lat. class. e tardoant. vale propriamente «stonato»,«stridente», e quindi - in senso traslato - «dissonante con la ragione» (vd. Forcellini s.v. absurdus I e II). In linea con l'uso dantesco è l'impiego dell'agg. in rif. a una certa tesi, opinione, «de sententiis, dictis» (ThLL s.v. absurdus II.1): es. Cic. Off. III 6, 28 Nam illud quidem absurdum est quod quidam dicunt, parenti se aut fratri nihil detracturos sine commodi causa (CC); Ac. II 58 illud absurdum sit, quod interdum soletis dicere, cum visa in animos imprimantur non vos id dicere inter ipsas impressiones nihil interesse (CC); Sen. Epist. 85, 19 illud autem absurdum est quod dicitur beatum quidem futurum vel sola virtute, non futurum autem perfecte beatum (CC); Mart. Cap. IV 372 cogimur confiteri, quod valde absurdum est, posse alicui rei uno tempore simul evenire contraria (Bibliotheca Augustana).
Alberto Magno, Comm. in III Sent. dist. 5 B, art. 12 Dicendum, quod in veritate multa absurda sequerentur, si Christus assumpsisset personam, scilicet quod singularitate propria aliquando fuisset distincta, et aliquid dignitatis humanae sua assumptione comsumpsisset, vel quod nulla unio in Christo esset: et ideo negata est ab omnibus, eo quod hoc erat error Eutychetis (LLT); Tommaso d'Aquino, Summa Theol. I, q. 3, art. 4 Non ergo erit primum ens, quod absurdum est dicere (Bibliotheca Augustana); Pietro di Giovanni Olivi, Comm. in II Sent. q. 36 Ex quo quam absurda sequantur satis de se patet (LLT); q. 116 Quodcunque autem horum detur, multa sequuntur absurda (LLT).
Papias (s.v. absurdum): Absurdum, indignum, abhorridum, turpe (Mirabile).
Guido da Pisa ad Inf. XXXIII 137-141: videtur inconveniens et absurda, quod homo scilicet damnatus quam diu vivit esse dicatur, cum beatus Augustinus in libro De Verbis Domini dicat quod de nullo desperandum est quam diu patientia Dei ad penitentiam ipsum expectat (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. V 103-105: nimis est hoc absurdum inconveniens; sed ut cito veniam ad veram intentionem autoris, considera subtiliter, lector, quod autor non ponit istam sententiam tanquam veram (DDP).