invidiosa, Ep. V 5
invidiosis, Questio 3
Denominale da invidia (cfr. ThLL s.v. invidiosus). Nel lat. dantesco il lemma registra 2 occorrenze ed è impiegato per designare chi è oggetto di invidia (cfr. anche la voce invidia in VDL). Già att. nel lat. class., il signif. di 'invidiato, che suscita invidia' prevale nel lat. tardoantico e mediev., in cui si istuisce una precisa differenza semantica tra invidiosus e invidus: l’invidus è colui che prova invidia per chi è più felice, mentre l’invidiosus è chi desta invidia, chi si trova a essere oggetto dell’invida altrui (vd. Corrispondenze). Isidoro e Papia registrano soltanto il signif. di 'invidiato', mentre Uguccione, seguito alla lettera da Balbi, riporta anche il signif. di 'invidioso, che prova invidia', precisando però che questa accezione è utilizzata più raramente. Nel volgarizzamento trecentesco di Ep. V «Ytalia […] que statim invidiosa per orbem videberis» è tradotto con «Italia […] la quale incontanente parrai per tutto il mondo essere invidiata».
Nel volg. dantesco, l’agg. invidioso, che ricorre 3 volte nella Commedia e 2 nel Conv., è impiegato prevalentemente con il signif. di 'invidioso, che prova invidia', a eccezione dell’occorrenza di Par. X 138, per cui si veda il commento di Benvenuto da Imola e la voce invidioso in ED. Per il sintagma invidiosi veri di Par. X 138 vd. Pertile, Sigieri, pp. 246-255.
ampiamente att. sia con il signif. di ‘invidioso, che ha invidia’, sia con il signif. di ‘invidiato, che desta invidia’, cfr. ThLL s.v. invidiosus I e II. Per il signif. di 'invidiato' vd. ad es. Ov. Met. VI 276 Heu quantum haec Niobe Niobe distabat ab illa, / quae modo Latois populum submoverat aris / et mediam tulerat gressus resupina per urbem, / invidiosa suis, at nunc miseranda vel hosti (MqDq); Lucan. IX 505 Squalebant pulvere fauces / cunctorum, minimumque tenens dux ipse liquoris / invidiosus erat (MqDq); Stat. Theb. IV 575 Ecce autem magna subit invidiosa caterva / tantalis et tumido percenset funera luctu, / nil deiecta malis; iuvat effugisse deorum / Numina et insanae plus iam permittere linguae (MqDq); Hier. In Gal. III v 19-21 Inter invidum autem et invidiosum hoc interest: quod invidus feliciori invidet. Invidiosus autem is est, qui ab alio patitur invidiam (CC).
ampiamente att., cfr. DMLBS s.v. invidiosus 1 per il signif. di 'che suscita invidia'. Vd. ad es. Beda il Venerabile, De orth., p. 276 Invidus qui invidet; invidiosus qui invidiam sustinet (LLT); Diff. serm., 224 Inter invidum et invidiosum hoc interest, quod invidus, quoniam alteri invidet; invidiosus, cui invidetur (CC); Eberardo di Béthune, Graecismus, XIII 208 Qui de suspectus, sed de quo suspiciosus, / invidus est qui de, sed de quo est invidiosus: / ‘Invidiosus ego, non invidus esse laboro’ (Mirabile); in ambito epistolare vd. ad es. Federico II, Epist. p. 174 Nec tamen a nobis rebellionem huiusmodi sumpsisse nunc primum exordium estimetis, sed avitas prosequimur et paternas iniurias, et productam iam ad alias regiones libertatis invidiose propaginem nitimur supplantare (ALIM).
Isid. Orig. X i 134: Invidus dictus ab intuendo felicitatem alterius. Invidiosus est qui ab alio patitur invidiam. Invisus, odiosus, ob invidia et zelo dictus (Mirabile).
Papias (s.v. invidus): Invidus dicitur ab invidendo felicitati alterius. Invidus est qui feliciori invidet. Invidiosus vero est felix ille qui de alio invidiam patitur (Mirabile).
Uguccione, U 26, 17 (s.v. video): Video componitur invideo, -es, ut ‘invideo tibi’, idest ‘non video tibi’, idest ‘non fero videre te bene agentem’ […] Unde invidus -a -um, qui invidet, et hec invidia -e: invidia est odium aliene felicitatis; unde invidiosus -a -um, cui invidetur et raro qui invidet unde quidam (Eberh. 13, 208) ‘invidiosus ego, non invidus esse laboro’ (DaMA).
Balbi (s.v. invidia) = Uguccione (Mirabile).
Benvenuto da Imola ad Par. X 133-138: sillogizzò, idest, disputavit, invidiosi veri, idest felices veritates relinquens fallacias logicales: invidiosus enim est ille cui invidetur propter suam felicitatem et sic capitur in bona parte; invidus vero est ille qui invidet alteri; et sic capitur in mala parte (DDP).