1. l'imprimere (
Castiglioni-Mariotti).Mon. III xv 7 Velut si aureum sigillum loqueretur de se dicens “non sum mensura in aliquo genere”; quod quidem dictum non habet locum in quantum est aurum, cum sit metrum in genere metallorum, sed in quantum est quoddam signum receptibile per impressionem.
Mon. 1
impressionem, Mon. III xv 7
-
Hapax nel lat. dantesco. Il sost. fa rif. all’atto dell’imprimere (deriva infatti dal v.
imprimo) e, più specificamente, alla prassi sigillografica, che D. dimostra di conoscere e a cui allude in vari luoghi della sua produzione (cfr., per le opere in volgare, le voci
imprenta,
imprentare,
imprimere in
ED).
L’uso dantesco del termine trova numerosi riscontri nel lat. class., tardoant. e mediev., ma anche nella più antica tradizione esegetica alla
Commedia (cfr. il campo
Corrispondenze).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
imprenta, vd.
ED.
Latino classico e tardoantico:
numerose att. (cfr.
ThLL s.v.
impressio 1); vd. ad es.
Cic.
Ac. 58 Ut etiam illud absurdum sit quod interdum soletis dicere, cum visa in animos inprimantur, non vos id dicere, inter ipsas
inpressiones nihil interesse, sed inter species et quasdam formas eorum (
CC);
Apul.
Plat. I 7 Initium omnium corporum materiem esse memoravit; hanc et signari
impressione formarum (
Bibliotheca Augustana);
Aug. Doctr. christ. II 25 Commoda vero et necessaria hominum cum hominibus instituta sunt, quaecumque in habitu et cultu corporis ad sexus vel honores discernendos differentia placuit, et innumerabilia genera significationum, sine quibus humana societas aut non omnino aut minus commode geritur; quaeque in ponderibus atque mensuris et nummorum
impressionibus vel aestimationibus sua cuique civitati et populo sunt propria, et cetera huiusmodi, quae nisi hominum instituta essent, non per diversos populos varia essent nec in ipsis singulis populis pro arbitrio suorum principum mutarentur (
Augustinus).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr.
DMLBS s.v.
impressio 3), vd. ad es.
Isidoro di Siviglia,
De diff. verb., 528 Figura est cum
impressione formae alicuius imago exprimitur, veluti si in cera ex annulo effigiem sumat, aut si figulus in argillam manum vultum que aliquem imprimat, et fingendo figuram faciat (
LLT);
Ruggero Bacone,
Opus tertium, 31 Et cum vocetur virtus, vel species, vel imago agentis, et multis aliis nominibus, consideravi quomodo educitur in esse; an per generationem de potentia materiae, an per exitum ab agente, an per
impressionem, sicut sigillum agit in ceram (
CC);
Bonaventura,
Comm. in I Sent., d. 37, p. 1, a. 3, q. 1 Alio modo potest connotare effectum, sicut artifex dicitur in artificio esse per connotationem effectus et per
impressionem suae similitudinis; et sic, cum uni creaturae plus det quam alii, magis est in una quam in alia (
LLT);
Tommaso d’Aquino,
In I Sent., d. 3, q. 1, a. 1 Unde non dicimur cognoscere ea per abstractionem, sed per
impressionem ipsorum in intelligentias nostras (
LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
numerose att.; vd. ad es.
Guido da Pisa ad Inf. XXIV 4-6: Est autem bruma sive pruina vapor humidus congelatus, ut dicit Aristotiles, sive
impressio generata ex vapore frigido et humido congregato in corpus nubis in medio interstitio aeris congelato, quidem per frigiditatem loci et temporis, in quibus non est aliqua pars caliditatis, ut dicit idem Aristotiles (
DDP).
Pietro Alighieri (3) ad Par. III 1-24: ‘Casta licet patrui servet Proserpina limen’ etc. {Verg., Aen. VI 402}, et alibi in
Buccolicis: ‘Casta fave Lucina: tuus iam regnat Appollo’ etc. {Verg., Ecl. IV 10}. Item habet reddere dicta
impressio et influentia lune personam tepidam et mollem aliqualiter in animo, quod notat hic auctor inducendo hanc umbram Picarde inferius dicere quomodo eorum vota fuerunt neglecta et in parte vacua (
DDP).
Codice cassinese ad Par. I 30: ‘delumane voglie’. Et non impressionis solis nam
impressio solis habet hominem inclinare ad probitatem militie et ad famam perpetue laudis et scientie sed nostra culpa ab eis divertimur (
DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 15.12.2021.