inenarrabilis, -e (agg.)

1. indicibile, inesprimibile (Castiglioni-Mariotti), superiore alla possibilità di essere rappresentato con le parole.
Mon. II v 15 Accedunt nunc ille sacratissime victime Deciorum, qui pro salute publica devotas animas posuerunt, ut Livius, non quantum est dignum, sed quantum potest glorificando renarrat; accedit et illud inenarrabile sacrifitium severissimi libertatis tutoris Marci Catonis.
Mon. III xvi 7 Duos igitur fines providentia illa inenarrabilis homini proposuit intendendos: beatitudinem scilicet huius vite, que in operatione proprie virtutis consistit et per terrestrem paradisum figuratur; et beatitudinem vite ecterne, que consistit in fruitione divini aspectus ad quam propria virtus ascendere non potest, nisi lumine divino adiuta, que per paradisum celestem intelligi datur.
Mon. 2
inenarrabile, Mon. II v 15
inenarrabilis, Mon. III xvi 7
inenarrabile sacrifitium: Mon. II v 15
providentia inenarrabilis: Mon. III xvi 7
L’agg., derivato da in- + enarro + -bilis (cfr. OLD s.v. inenarrabilis), viene utilizzato da D. con valore enfatico, in relazione al sacrifitium di Catone Uticense, suicidatosi pur di non consegnarsi a Cesare (Mon. II v 15), e alla providentia divina (Mon. III xvi 7).

La iunctura «inenarrabile sacrifitium» risulta – allo stato attuale delle conoscenze – hapax assoluto mentre «providentia inenarrabilis» è att. già in Iren. I ix 3.

Diversamente dalle opere in volgare, dove si trova l’uso esclusivo del latinismo ‘ineffabile’ (cfr. sia ED s.v. ineffabile che VD s.v. ineffabile), in quelle in lat. - per esprimere il concetto di indicibilità (e, nel caso, della divina provvidenza, anche quello - verosimilmente - di imperscrutabilità) - D. impiega sia ineffabilis (De vulg. I ii 3) sia inenarrabilis; quest’ultimo di provenienza biblica (cfr., ad es., Vulg. Eccli. 36, 16; I Petr. 1, 8; Sap. 17, 1).

Il termine è ampiamente att. nel lat. class., tardoant. e mediev.; non compare invece nella più antica tradizione esegetica alla Commedia (cfr. il campo Corrispondenze).

Sia in Mon. II v 15 che in Mon. III xvi 7 la maggior parte delle varianti att. derivano da fraintendimento del dettato originale. In Mon. II v 15, la lezione memorabile trasmessa da S e Z, pur dotata di senso, è lectio facilior, così come la variante venerabilis (trasmessa da M) in Mon. III xvi 7. Nello stesso passo, la lezione memorabili, tramandata unicamente da S, appare priva di signif.
Mon. II v 15: inenarrabile] inenarrabile B, C, D, E, G, H, K, L, M, P, Ph, T, U, V et edd., innarrabile A, F, eciam inenarrabile N, me narrabile R, memorabile S, Z, inenerrabile Y
Mon. III xvi 7: inenarrabilis] inenarrabilis A, B, C, D, E, F, G, H, K, L, P, T, U, Y, Z et edd., venerabilis M, inrenarabilis N, inerrabilis Ph, memorabili S, [.....] inenabilis
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
numerose att. (cfr. ThLL s.v. inenarrabilis 1); vd. ad es. Liv. XLIV 5, 1 Inenarrabilis labor descendentibus cum ruina iumentorum sarcinarumque (CC); Sen. Nat. III 22, 1 Iudicant quidam flumina quoque quorum inenarrabilis natura est cum ipso mundo traxisse principia, ut Histrum, ut Nilum, vastos amnes magis que insignes quam ut dici possit eandem illis originem quam ceteris esse (LLT); Plin. Nat. XXXVII 21, 80 India sola et horum mater est, qui ut pretiosissimarum gloria compositi gemmarum maxime inenarrabilem difficultatem adferunt (CC); Tert. Adv. Val. XXVI Volunt illum prosicias earum substantiarum induisse, quarum summam saluti esset redacturus, ut spiritalem quidem susceperit ab Achamoth, animalem vero a demiurgo, quem mox induerit Christum; ceterum corporalem, ex animali substantia sed miro et inenarrabili rationis ingenio constructam, administrationis causa interim tulisse, quo congressui et conspectui et contactui et defunctui ingratis subiaceret; materiale autem nihil in illo fuisse, utpote salutis alienum (CC); Iren. I ix 3 Dicunt enim Sotera induisse corpus animale de dispositione aptatum inenarrabili providentia ut visibile et palpabile fieret (LLT); Vulg. Ecl. 36, 16 Reple Sion inenarrabilibus verbis tuis et gloria tua populum tuum (LLT-A); I Petr. I 8 credentes autem exultatis laetitia inenarrabili et glorificata (Bibliotheca Augustana); Sap. XVII 1 Magna enim sunt iudicia tua et inenarrabilia (Bibliotheca Augustana); Isid. Orig. XII viii 1 Haec sollertes in generandi mellis officio adsignatas incolunt sedes, domicilia inenarrabili arte conponunt, ex variis floribus favum condunt, textis que ceris innumera prole castra replent, exercitum et reges habent, proelia movent, fumum fugiunt, tumultu exasperantur (Mirabile).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. inenarrabilis), vd. ad es. Ambrogio Autperto, Exp. in Apoc., VII xv 8 Ergo et secundum hanc intellegentiam cum electorum Ecclesia nunc in quibusdam membris suis lamentationis fumo repletur, nunc vero in quibusdam consummatis delictorum lamentis de spe futurae remunerationis ineffabili laetitia perfunditur, et semper in iustificandis timore supplicii inconparabilibus lacrimis exundat, et semper in iustificatis laetitia inenarrabili exultat, in illis scilicet sananda, in istis autem iam sana ab his vulneribus, quae ecclesiastica praedicatio aut sanat, aut exaggerat, possunt quidem haec non inconvenienter ita accipi (LLT); Anselmo d’Aosta, Monol., LVII Ut cum essentialiter ipse sit spiritus sicut pater et filius, illi non putentur alicuius spiritus, quia nec pater ab ullo alio est, nec filius a patre quasi spirante nascitur, iste autem aestimetur spiritus utriusque, quia ab utroque suo quodam inenarrabili modo spirante mirabiliter procedit (CC); Angela da Foligno, Instr., XXXVI In veritate nolo quod venias ad me cum istis doloribus sed cum iubilo et laetitia inenarrabili, sicut decet regem ducere sponsam diu amatam cum regio vestimento (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione, N 10, 2 (s.v. narro): Narro-as, dicere; unde narratio, narratiuncula, narrabilis -e, narrabiliter, et narrito -as frequentativum. Et componitur connarro -as, denarro -as, enarro -as, unde enarrabilis -e, enarrabiliter, et componitur inenarrabilis -e, inenarrabiliter; renarro -as; et est activum cum omnibus suis compositis (DaMA). 
Balbi
(s.v. inenarrabilis): inenarrabilis ab in et enarrabilis componitur. Hic et hec inenarrabilis et hoc -le, quod enarrari non potest vel cum difficultate narratur (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 21.12.2021.