1. ineguaglianza, differenza (
Castiglioni-Mariotti).
Mon. I xiv 6 Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt.
Mon. 1
inequalitatem, Mon. I xiv 6
dierum/noctium inequalitas: Mon. I xiv 6
Hapax nel lat. dantesco. Il sost., derivato da inequalis + -tas (cfr. OLD s.v. inaequalitas), ricorre ampiamente nel lat. class., tardoant. e mediev.; solo due volte, invece, nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
La iunctura «dierum et noctium inequalitas», allo stato attuale delle conoscenze, non è att. altrove.
Chiesa-Tabarroni Mon., p. 61 e Quaglioni Mon., p. 133 traducono l’espressione «magnam inequalitatem» rispettivamente con «grande squilibrio» e «forte squilibrio»; meno aderente al dettato dantesco – invece – la versione «differente durata» presente in Pizzica Mon., p. 201.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
numerose att. (cfr.
ThLL s.v.
inaequalitas B); vd. ad es.
Sen.
Nat.
III xxix 5 Aliquid oportet alteri accedat, ut quae libramento stant
inaequalitas turbet (
CC);
Plin.
Nat. II 177 Tres autem circuli supra dictis zonis inplexi
inaequalitates temporum distingunt: solstitialis a parte signiferi excelsissima nobis ad septentrionalem plagam versus, contra que ad alium polum brumalis, item medio ambitu signiferi orbis incedens aequinoctialis (
Bibliotheca Augustana);
Dig.
XXI i 12 Eum, qui alterum oculum aut alteram maxillam maiorem habet, si recte iis utatur, sanum videri Pedius scribit: ait enim
inaequalitatem maxillarum oculorum brachiorum, si nihil ex ministerio praestando subtrahit, extra redhibitionem esse (
LLT).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr.
DMLBS s.v.
inaequalitas 3), vd. ad es.
Beda il Venerabile,
De temp. rat., XXXII Causa autem
inaequalitatis eorundem dierum terrae rotunditas est; neque enim frustra et in scripturae divinae et in communium literarum paginis orbis terrae vocatur (
CC);
Alberto Magno,
Anal. priora, I iv 1 Quia autem causa materialis impedibilis est propter materiae
inaequalitatem, ne motum talem aliquando perducat usque ad terminum perfectae canitiei, tunc convenit ut in pluribus hominem canescere, hoc est, canum esse in senectute: cum omni homini existenti conveniat ex necessitate in senectute moveri ad canitiem: quia necesse est calore remisso et non terminante humidum multum phlegmaticum quod abundat in capite, phlegma moveri et alterari ad putredinem (
LLT);
Bonaventura,
Comm. in I Sent., comm. in d. 19, p.1, q.1 Item, hoc ipsum ostenditur ratione sic: omnis multitudo reducitur ad unitatem, ergo omnis
inaequalitas ad aequalitatem; sed unitas, a qua est omnis multitudo, est unitas increata: ergo et aequalitas, ad quam reducitur omnis
inaequalitas, est aequalitas increata (
LLT).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
Graziolo Bambaglioli ad Inf. IX 112-117: et quemadmodum locus ille est varus sive varius propter
inequalitatem sepulcrorum, ita, dicit auctor, in dicta civitate Dite sunt diversa sepulcra in quibus cruciabantur heretici, non tamen equali pena, quia aliqui durius et gravius prout heresium suarum inpietas exigebat (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Par. XXXII Nota: Movetur unum dubium hic tale. Illi pueri, qui moriebantur ante usum rationis, non sunt uniformiter beati, sed unus est beatior alio. Unde procedit hoc? Nam non propter merita eorum, excedentia unum reliquum, provenit ista
inequalitas, nec ex meritis Christi, et nulla alia datur causa istius beatitudinis (
DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 03.02.2021.