tremulus, -a, -um (agg.)

1. tremulo, tremante (Castiglioni-Mariotti).
Eg. IV 37 cannea cum tremulis coniuncta est fistula labris

Eg. 1

tremulis, Eg. IV 37
-

Hapax nel lat. dantesco, l’agg. ricorre in Eg. IV 37 nella iunctura «tremulis labris», in rif. alle tremanti labbra di Melibeo che si accingono a intonare, con l’accompagnamento della fistula, il carme bucolico di Mopso (cfr. fistula, labrum in VDL).

L’agg. ricorreva nella medesima iunctura in Calp. Ecl. V 4, «dove è notevole [...] la presenza di un vecchio e di un giovane, anche se, a differenza di quanto si verifica in Dante, le labbra tremanti sono quelle del più anziano» (Petoletti Eg. p. 612). Il termine è comunque ampiamente diffuso nel lat. class. e mediev., tanto in rif. a parti del corpo che tremano per il freddo, per la paura etc. (es. Ov. Ars. II 330; Met. V 103; X 414; Marco Valerio, Buc. III 54; Teodolfo d’Orléans, Carm.), quanto in relazione a un suono o un canto che risulti incerto e tremolante (es. Verg. Aen. VII 395; Hor. Carm. IV 13, 5).

L’agg. è ripreso nella stessa iunctura dantesca da Giovanni del Virgilio, Eg. Muss. 231 «Ne trepida, tremulis video te sistere labris, / nam bonus est, ne quem derideat Alfesibeus» (DaMA). Si può infine instaurare un parallelo con il volgare della Commedia, nella nota formulazione di Inf. V 136 «la bocca mi basciò tutto tremante», riferita a Paolo Malatesta e all’erompere della sua passione amorosa per Francesca da Rimini (cfr. tremare in ED).

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
tremante, Inf. V 136; vd. tremare in ED (A. Bufano).
Latino classico e tardoantico:
numerose (cfr. Forcellini, OLD s.v. tremulus); la più significativa in relazione all’uso dantesco: Calp. Ecl. V 4 Cum iuveni senior praecepta daturus alumno / talia verba refert tremulis titubantia labris (MqDq). Cfr. anche Verg. Aen. VII 395 Ast aliae tremulis ululatibus aethera complent / pampineasque gerunt incinctae pellibus hastas (MqDq); Hor. Carm. IV 13, 5 et cantu tremulo pota Cupidinem / lentum sollicitas (MqDq); Ov. Met. V 103 Huic Chromis amplexo tremulis altaria palmis / decutit ense caput (MqDq); X 414 Horret anus tremulasque manus annisque metuque / tendit (MqDq).
Latino medievale:
numerose att.; in ambito bucolico: Marco Valerio, Buc. III 54 Sed procul auditis fugiunt latratibus hostes / et pavidis tremulos gessere cubilibus artus (DaMA); 65 Dicite, namque vacat, favet en et tempus et hora, / qua silet et tremulis nec frondibus astrepit arbos (DaMA); cfr. anche Teodolfo d’Orléans, Carm. 14, 35 dumque quatit tremulos male creber anhelitus artus, / suspirat, fundit murmura crebra gemens (MGH); Gualtiero di Châtillon, Alexandreis IV 294 tremuloque genu vix sustinet Athlas / perpetuum pondus (LLT); Amarcio, Serm. I 1, 30 Tunc qui vilis erat, quamvis centena talenta / palma porrigeret tremula gemmasque nitentes / proferret titubante vola (MGH).
Lessicografi medievali:

Isid. Diff. 555: Inter tremulum et trementem. Tremulus est natura, tremens tempore (CC).
Papias (s.v. tremulus): Tremulus naturae, tremens temporis. Tremulus: contortus, micans (Mirabile).
Uguccione, T 160, 2 (s.v. tremo): Item a tremo tremulus -a -um, unde tremulo -as, idest tremere vel trepidare (DaMA).
Balbi (s.v. tremulus) = Uguccione (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Pietro Alighieri (3) ad Par. XXX 16-33: sicut sol magis tremulus, idest vibrans ut est in mane, ut dicit iste auctor supra in Purgatorio (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXX 31-45: Cui illa verecunda tandem, facie et verbis tremulis, sic respondit: «Amo, heu misera, Ci[n]naram patrem meum» (DDP).
Benvenuto da Imola ad Purg. XXIV 31-33: Vinum mentem mutat, furorem gignit, cadit in coenum, secreta revelat; hinc pallor et genae pendulae, ulcera oculorum, tremulae manus effundentes plena vasa (DDP).
Benvenuto da Imola
ad Purg. XXXIII 25-30: senza intero suono, idest, cum tremula voce (DDP).

Autore: Veronica Dadà.
Data redazione: 20.06.2022.