introitus, -us (s.m.)

1. introduzione (Castiglioni-Mariotti).
Ep. III 6 Maior et minor propositio sillogismi, quarum facilis patet introitus, tue diligentie relinquantur probande.
Ep. XIII 17 Volentes igitur aliqualem introductionem tradere de parte operis alicuius, oportet aliquam notitiam tradere de toto cuius est pars. Quapropter et ego, volens de parte supra nominata totius Comedie aliquid tradere per modum introductionis, aliquid de toto opere premittendum existimavi, ut facilior et perfectior sit ad partem introitus.
Mon. III iii 1 In introitu ad questionem hanc notare oportet quod prime questionis veritas magis manifestanda fuit ad ignorantiam tollendam, quam ad tollendum litigium; sed que fuit secunde questionis, quasi equaliter ad ignorantiam et litigium se habebat: (multa etenim ignoramus de quibus non litigamus.
Ep. 2 
Mon. 1
introitu, Mon. III iii 1
introitus, Ep. III 6; XIII 17
ad partem introitus: Ep. XIII 17
facilis introitus: Ep. III 6
in introitu ad questionem: Mon. III iii 1
Il sost., che ricorre tre volte nella produzione in lat. di D., è impiegato nel senso fig. di ‘introduzione’, ‘premessa’, raro sia nel lat. class. che in quello tardoant. e mediev. (cfr. il campo Corrispondenze).

Le iuncturae «facilis introitus» (Ep. III 6), «ad partem introitus» (Ep. XIII 17) e «in introitu ad questionem» (Mon. III iii 1), allo stato attuale delle conoscenze, non compaiono altrove. 

Nella più antica tradizione esegetica alla Commedia, il termine, che pure si trova col signif. più comune – fin dall'età class. – di ‘accesso’, ‘entrata’ o ‘ingresso’, non si rinviene nell'accezione dantesca.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
rare att. (cfr. ThLL s.v. introitus A 2 a α; OLD s.v. introitus 5b), vd. ad es. Cic. Cael. III Ac mihi quidem videtur, iudices, hic introitus defensionis adulescentiae M. Caeli maxime convenire, ut ad ea quae accusatores deformandi huius causa, detrahendae spoliandae que dignitatis gratia dixerunt, primum respondeam (CC); Plin. Nat. VI 141 Hoc in loco genitum esse Dionysium, terrarum orbis situs recentissimum auctorem, quem ad commentanda omnia in orientem praemiserit Divus Augustus ituro in Armeniam ad Parthicas Arabicas que res maiore filio, non me praeterit nec sum oblitus sui quemque situs diligentissimum auctorem visum nobis introitu operis (CC); Arnob. Iun. In psalm. XXIII Vicesimus tertius psalmus in introitu super ipsum limen posuit titulum de prima sabbati (LLT).
Latino medievale:
rare att. (cfr. DMLBS s.v. introitus 8 d), vd. ad es. Ruperto di Deutz, Lib. Div., VIII 17 Hinc et Iacobus dicit: «fides sine operibus mortua est». Recte ergo qualis vita fidem utilem efficiat per hanc apostolici sermonis particulam in introitu demonstratur ne seducamus nos audientes de nobis dictum: «beati qui non viderunt et crediderunt» (CC); Tommaso Gallo, Expl. in lib. Dion., I Supra in introitu huius libri quere similia (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. introitus): Introitus dicitur quod per eum introimus ad eius officium, versus quod per eum revertimur ad introitum (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 17.01.2021.