infringo, -fregi, -fractum, -ere (v.)

1. invalidare (Conte).
Mon. III xi 3 Et ad hoc infringendum dico quod nichil dicunt: usurpatio enim iuris non facit ius. Nam si sic, eodem modo auctoritas Ecclesie probaretur dependere ab Imperatore, postquam Octo imperator Leonem papam restituit et Benedictum deposuit, necnon in exilium in Saxoniam duxit.
Mon. 1
infringendum, Mon. III xi 3
-
Hapax nel lat. dantesco. Il v. non è utilizzato nei suoi signif. più comuni di ‘rompere’, ‘spezzare’, ‘infrangere’ ma in quello fig. di ‘invalidare’, ‘confutare’, ‘togliere ogni valore’, assai poco frequente nel lat. class. e tardoant., ampiamente att., invece, nel lat. mediev., soprattutto nel lat. formulare dei documenti e – più precipuamente – nella parte dell’escatocollo denominata sanctio, in cui si minacciano provvedimenti e multe verso i trasgressori delle disposizioni contenute nell’atto (cfr. il campo Corrispondenze).

Le lezioni intelligendum (trasmessa da G) e infringendo (trasmessa da T), pur dotate di senso, risultano erronee nel contesto sintattico. 

L’uso dantesco del v. trova un unico riscontro nella più antica tradizione esegetica alla Commedia, nel commento di Giovanni da Serravalle.
Mon. III xi 3: infringendum] infringendum A, B, C, D, E, F, H, K, L, M, N, P, Ph, S, U, V, Y, Z et edd., intelligendum G, infringendo T
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
rare att. (cfr. ThLL s.v. infringere II A 2); vd. ad es. Tac. Ann. I lxxvii 3 Valuit tamen intercessio, quia divus Augustus immunes verberum histriones quondam responderat, neque fas Tiberio infringere dicta eius (CC); IV xix 2 Precante reo brevem moram, dum accusator consulatu abiret, adversatus est Caesar: solitum quippe magistratibus diem privatis dicere; nec infringendum consulis ius, cuius vigiliis niteretur, ne quod res publica detrimentum caperet (CC).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. infringere 6 c), vd. ad es. Aldelmo, De virg., XLI Cuius integritatis (scil. Agathae) castimoniam nec membrorum crudelis dilaceratio compescere nec lictorum atrox vexatio praepedire nec acria testularum fragmina infringere vel torrida carbonum incendia ullatenus vincere valuerunt, quin potius ut adamantinus scopulus contra illata carnificum tormenta ferro fortior induruit (MGH); Dipl. Ott., CCCCXL Et ut nullus successorum nostrorum regum audeat vel possit infringere hoc preceptum largitionis nostre, sigilli nostri impressione insigniri iussimus, ut per succedentia tempora inconvulsum maneat per secula (MGH); Enrico di Gand, Quodlibet XII, q. 31, p. 1 infringere dicta nostra et confirmare dictum suum (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. infringere): infringere, transgredi, imminuere (Mirabile). 
Uguccione F 87, 46 (s.v. frango): infringo, idest intus frangere vel infringendo illidere (DaMA).
Balbi (s.v. frango)= Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Giovanni da Serravalle ad Par. II 73-90: Hanc responsionem, que est verissima secundum Aristotilem, vult adhuc infringere auctor et destruere, quod facit per exemplum perspectivum, et dicit sic, sic respondens (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 03.02.2022.