inscie (avv.)

1. con ignoranza (Castiglioni-Mariotti), senza sapere bene le cose.
Mon. III ix 8 Itaque si responsio Petri, que est ad hoc, fuisset sub intentione illa, iam non fuisset ad eam que erat Cristi: de quo Cristus ipsum increpasset sicut multotiens increpavit, cum inscie responderet.
Mon. 1
inscie, Mon. III ix 8
inscie respondere: Mon. III ix 8
Hapax nel lat. dantesco. L’avv., nel suo signif. etimologico, viene impiegato in relazione all'apostolo Pietro, che interviene ‘senza sapere bene le cose’, ‘senza rendersi conto’ di ciò che afferma. Nel libro III della Mon., infatti, egli è colui che «de more subito respondebat ad rerum superficiem tantum» (IX 2), che era solito parlare «de more ad superficiem» (IX 9).

Il termine ha rare att. a partire dal lat. post-class. e si rinviene talvolta anche in quello mediev. (cfr. il campo Corrispondenze). La iunctura «inscie respondere» invece, allo stato attuale delle conoscenze, non compare altrove.

Quaglioni Mon., p. 422, preferisce rendere inscie con la sfumatura ‘avventatamente’ (che è una possibile declinazione del signif. etimologico dell'avv.), poiché ritiene «non sempre adeguate le traduzioni moderne» (n. ad loc.).

La variante inscienter (trasmessa da Ph) è adiafora, mentre iussit (tramandata da P) è del tutto erronea nel contesto.

L’avv. non compare nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
Mon. III ix 8: inscie] inscie A, B, C, D, E, F, G, H, K, L, M, N, S, T, U, V, Y, Z et edd., iussit P, inscienter Ph
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
Fronto I iv 3 In verbis vero eligendis conlocandis que ilico dilucet nec verba dare diutius potest, quin se ipse indicet verborum ignarum esse ea que male probare et temere existimare et inscie contrectare neque modum neque pondus verbi internosse (CC); Apul. Socr. 3 Hos namque cunctos deos in sublimi aetheris vertice locatos, ab humana contagione procul discretos plurimi sed non rite venerantur, omnes sed inscie metuunt, pauci sed impie diffitentur (CC); Coripp. Iust. III 383-389 Quid noster senior potuit pater, inscie, disce, / sub quo Vandalici ceciderunt strage tyranni / edomitique Getae, pubes Alamannica, Franci / totque aliae gentes, famosaque regna per orbem / ardua sub nostris flectentia colla triumphis / suscepere iugum, mentes animosque dedere / servitio, nobisque manent ex hoste fideles (CC); Boeth. Elench. soph. Tertium vero et reliquum adhuc ad gloriam, circa omnia exercitatum esse videri et in nullo inscie se habere; nam si is qui communicat orationibus spernit orationes, cum nichil habeat determinare de vitio earum, suspectionem dat quod videtur gravis esse non quia verum sed propter imperitiam (CC).
Latino medievale:
rare att., vd. ad es. Dipl. Ott. III, CLVII advocatus enim nullus ibi constituatur, nisi quem ipsius monasterii abbatissa cum consilio totius congregationis sibi aptum et utilem elegerit et, si insciȩ et non satis caute sibi advocatum non bonum adquisierint, re cognita eo abiecto potestatem habeant in alterum illis utiliorem transire (MGH); Annalista Saxo, Talibus preceptis devote obtemperantes famule, post hec feliciter exspirantem sepelierunt dominam suam, et statim recedentes, subsecutam non inscie miseriam effugerunt (MGH); Alberto Magno, Soph. el., II i 1 Tertium vero et reliquum ab his utilitatibus adhuc est utilis solutio orationis sophisticae ad gloriam, hoc est, quod ex prompta solutione habeat se respondens, quod in omnibus videatur esse exercitatus, et in nullo obviando scibilium videatur se inscie habere (LLT); Andrea da Firenze, Summa her., IX Nunc superest, ut de matrimonio spirituali dicamus, ut quia tu indistincte et inscie spiritale tantum matrimonium dicis esse (MGH).
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:
-
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 18.02.2021.