algor, -oris (s.m.)

1. rigidezza, asprezza.
Mon. I xiv 6 Aliter quippe regulari oportet Scithas qui, extra septimum clima viventes et magnam dierum et noctium inequalitatem patientes, intolerabili quasi algore frigoris premuntur, et aliter Garamantes qui, sub equinoctiali habitantes et coequatam semper lucem diurnam noctis tenebris habentes, ob estus aeris nimietatem vestimentis operiri non possunt.
Mon. 1
algore, Mon. I xiv 6
algor frigoris: Mon. I xiv 6
Hapax nel lat. dantesco. Il sost. non viene impiegato col significato class. di ‘freddo’ (cfr. Conte o Castiglioni-Mariotti s.v. algor) ma con quello fig. di ‘rigidezza’, ‘asprezza’, che trova attestazioni in età tardoant. e mediev. (cfr. il campo Corrispondenze). La def. proposta prende spunto dalle soluzioni di Chiesa-Tabarroni Mon. («morso di un gelo pressoché insopportabile») e Quaglioni Mon. («rigore»).

La iunctura «algor frigoris», allo stato attuale delle conoscenze, compare già in Max. Taur. Serm. XXIV; Onorio Augustodunense, Exp. in Ps. XXXIV 6 e Tommaso da Celano, Vita prima s. Franc. I 80.

L’uso dantesco del sost. non trova riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
att. a partire dall’età tardoant. (cfr. ThLL s.v. algor), vd. ad es. Max. Taur. Serm. 24 Ergo granum sinapis membrorum viscera calefacit, fidei autem vigor cordium peccata conburit; et illud quidem asperum algorem frigoris removet, haec autem delictorum diabolicum frigus expellit (LLT); Arnob. Iun. Ad Greg. 20 Et pro dolor! Pro hoc solum nos putantes a Deo factos, ut carnis desideriis die noctuque persistamus, et aviditate delectationum eius ducti nulla animae detrimenta sentiamus, huic, ne algorem hiemis sentiat, vestes calidas, ne aestuetur, frigidas praeparamus aestate (LLT); Pallad. XIII 6 Pernas etiam et lardum conficimus non solum mense hoc sed omnibus quos hiemalis algor adstringit (LLT).
Latino medievale:
numerose att. (cfr. DMLBS e MLW s.v. algor); fra le più pertinenti in relazione all’uso dantesco: Pier Damiani, Serm., 5 Et ut mirabilem rem fieri mirabiliter audias, non in vernalis clementia temporis, non in autumpnalis inundantiae pluviis, non in imbriferae algoribus hiemis, quando ex diversis saxorum molibus solet aqua tenuiter exsudare: sed in ipso fervidae aestatis ardore eam noveris ex arida calce et duris lapidibus ebullire (LLT); Onorio Augustodunense, Exp. in Ps., XXXIV 6 Fiat via illorum tenebrae et lubricum, quia in tenebras exteriores proiicientur, et labili flammarum vertigine rotabuntur; vel pro varietate criminum nunc ignis ardore, nunc frigoris algore cruciabuntur (LLT); Ugo di San Vittore, Archa Noe, II 3 Ego ad oblectationem tuam gratas temporum vicissitudines pario: teporem veris et estatis fervorem, autumpni plenitudinem et algorem hiemis (LLT); Tommaso da Celano, Vita prima s. Franc., I 80 Quid de aliis inferioribus creaturis dicam cum et apibus in hieme ne frigoris algore deficerent mel sive optimum vinum faceret exhiberi? (LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v. algeo): (...) algor -ris masculinum, idest frigus (...) (Mirabile).
Uguccione A 118, 1-2 (s.v. algeo): (...) algor -ris, idest frigus (...) (DaMA).
Balbi (s.v. algor): algor -oris, masculini generis, idest frigus, ab algeo -ges et producit go (Mirabile).
Commentatori danteschi:
-
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 11.02.2022.