annichilo, -avi, -atum, -are (v.)

1. ridurre a niente, annientare (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III x 12 Amplius, si unus Imperator aliquam particulam ab Imperii iurisdictione discindere posset, eadem ratione et alius. Et cum iurisdictio temporalis finita sit et omne finitum per finitas decisiones assummatur, sequeretur quod iurisdictio prima posset annichilari: quod est irrationabile.
Mon. 1
annichilari, Mon. III x 12
-
Hapax nel lat. dantesco. Il v., impiegato nel suo signif. proprio di ‘ridurre a niente, annientare’ e riferito al concetto astratto di «iurisdictio prima», è att. a partire dal lat. tardoant. (Hier. Epist. CVI 57) ed ha avuto ampia diffusione nel lat. mediev. (cfr. il campo Corrispondenze).

La variante annullari (trasmessa da G) è lectio facilior.

L’uso dantesco del v. trova numerosi riscontri nella più antica tradizione esegetica alla Commedia.
Mon. III x 12: annichilari] annichilari A, B, C, D, E, F, H, K, L, M, N, P, Ph, S, T, U, V, Y, Z et edd., annullari G
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:
Hier. Epist. CVI 57 Nisi forte ἐξουδένωσας non putatis transferendum 'despexisti', sed secundum disertissimum istius temporis interpretem 'adnihilasti' vel 'adnullasti' vel 'nullificasti' et si qua alia possunt inveniri apud inperitos portenta verborum (PL); Iord. Get., XXIX 146 Postquam vero Theodosius amator pacis generisque Gothorum rebus excessit humanis coeperuntque eius filii utramque rem publicam luxuriose viventes adnihilare auxiliariisque suis, id est Gothis, consueta dona subtrahere, mox Gothis fastidium eorum increvit, verentesque, ne longa pace eorum resolveretur fortitudo, ordinato super se rege Halarico, cui erat post Amalos secunda nobilitas Balthorumque ex genere origo mirifica, qui dudum ob audacia virtutis Baltha, id est audax, nomen inter suos acceperat (MGH); Cassiod. In psal. 109 Deus enim aeternus atque incommutabilis in sua natura permanens, dignatus est assumere humanitatem nostram, ut veterem hominem innovaret, ut de mortali faceret immortalem, de peccatore iustum, de alienato sui regni iuberet esse participem, ne imaginem suam in confitentibus pateretur perire pius, quam adnihilare voluit crudelis inimicus (LLT).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr. DMLBS s.v. annihilare e MLW s.v. adnihilo II), vd. ad es. Guglielmo di Ockham, In I Sent., III xvii 1 Praeterea, creata ista gratia in anima, aut potest Deus eam adnihilare aut non (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione H 47, 8 (s.v. hyrna): (...) adnichilo -as, destruere, ad nichilum redigere (...) (DaMA).
Commentatori danteschi:
Numerose att., vd. ad es. Pietro Alighieri (1) ad Inf. XIII 124-129: Et ideo Diana, idest venatio, convertit eum in cervum, idest in personam timidam et fugacem; in nemus, idest in statum desperationis; et a canibus consumtus, idest a necessitatibus annichilatus (DDP).
Benvenuto da Imola ad Inf. IX 67-72: Sicut enim ventus fortis ignem obvium repellit et transportat alio, ita eloquens iram populi repellit et retorquet in loca proxima in damnum vicinorum; unde bene dicit: ‘Dinanci polveroso va superbo’, cum victoria, quia nihil sibi curat de aliquo, ideo emittit ante se pulverem cum magno impetu; ideo bene dixit: ‘Li rami schianta, abbatte e porta fuori’, quia annichilat, evacuat omnia argumenta obviantia sibi (DDP); ad Inf. XXV 10-12: Hic autor, sumpta occasione ab isto viro tam damnabili, invehit contra Pistorium patriam eius, dicens: ‘ahi’, idest dolenter et pudenter refero, ‘Pistoia, Pistoia!’ Dicit bis ad maiorem exagerationem, ‘chè’, idest, cur, ‘non stanzi’, idest, decernis et firmas, ‘d’incenerarti’, sicut vidi incinerari unum tuum civem, ut patuit in praecedenti capitulo de isto Vanne; sicut etiam fuit destructa pars tua in turribus et propugnaculis, sicut iam dictum est in fine capituli praecedentis, ‘sì che più non duri’, quia scilicet melius esset tibi annichilari, quam parere tales filios viperinos (DDP); ad Purg. XIV 52-54: Sed certe omnis astutia, et tota potentia pisanorum annichilata videtur, quia civitas ista vetustissima velut decrepita videtur fecisse cursum suum (DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 21.02.2021.