Ep. 1
Mon. 2
processus, Ep. XIII 21; Mon. I x 5; III v 3
Il termine è ampiamente att. nel lessico volgare di D., sia nella Commedia sia, soprattutto, nel Conv. (vd. processo in ED, A. Niccoli).
Il sost. lat. processus si trova invece impiegato in tre sole occasioni. In Ep. XIII 24 indica lo svolgersi della Commedia stessa, il cui soggetto viene detto essere – dal punto di vista del senso letterale – lo stato delle anime dopo la morte («Est ergo subiectum totius operis, litteraliter tantum accepti, status animarum post mortem simpliciter sumptus; nam de illo et circa illum totius operis versatur processus»).
In Mon. I x 5, invece, occorre nella dimostrazione della necessità della monarchia a partire impossibilità di una regressione all’infinito nella ricerca di un iudex primus et summus («Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator»). L’evidente rif., in questo caso, è al secondo libro della Metafisica, nel quale «Aristotele dimostra che una serie causale deve avere una causa iniziale; questo rende impossibile – non solo sul piano logico, ma anche su quello della realtà fisica – una regressione all’infinito» (Chiesa-Tabarroni Mon., p. 36, ad loc.).
In Mon. III v 3, infine, introduce lo schema formale con cui viene sintetizzato il ragionamento di parte ierocratica («Et est similis processus huic: A precedit B in C; D et E se habent ut A et B: ergo D precedit E in F; F vero et C diversa sunt»). In quest’ultima occasione, così, il sost. assume il senso di 'ragionamento', 'procedere logico-argomentativo', con una sfumatura semantica analoga a quella che il termine volgare processo ha in Conv. IV xvi 9 («a trovare la diffinizione de l'umana nobilitade [...] intende lo presente processo»); IV vii 1; IV xxvii 12; e Par. V 18.
nel lat. class. e tardoant. il sost. è ampiamente att. nel signif. generale di «actus vel effectus procedendi, progressus» (vd. ThLL s.v. processus): Cic. Orat. 210 captus est oratione is, qui audit, iam favet processum que volt (LLT); Ps. Mar. Victorin. Gramm. VI liii 16 de quibus metris (…) in processu dicemus (LLT); Iulian. Aug. c. Iulian. op. imperf. I 124 quid processum tuum consequatur (CC); in Iob 6, 1 disputatio […] a levioribus incipiens processibus incalescit (LLT).
Bonaventura, Comm. in I Sent., dist. 18, q. 1 cum enim dependens non possit alterum terminare, erit ibi processus in infinitum (LLT); Tommaso d'Aquino, In Meth. II, l. 3, n. 307 et hoc sonat exemplum propositum: non enim dicit ut ignis ex aqua, et hoc ex alio, sed e converso, ex igne aqua et ex hoc aliud: unde supponitur prima materia, et quaeritur, an sit processus in infinitum in his quae generantur ex materia (LLT); In Boeth. De trin., q. 6, a. 1 et his duobus modis denominatur processus rationalis a scientia rationali; his enim modis usitatur logica, quae rationalis scientia dicitur, in scientiis demonstrativis, ut dicit Commentator in I Physicorum (LLT); Pietro di Giovanni Olivi, Post. sup. Iob, 28 Tertio ostendit quod Deus novit eam et vias per quas communicatur seu processus operum eius ibi (LLT).