dirimo, -emi, -emptum, -ere (v.)

1. separare, dividere (Castiglioni-Mariotti).
Ep. V 27 Et hic, cum ad revelationem Spiritus, homo factus, evangelizaret in terris, quasi dirimens duo regna, sibi et Cesari universa distribuens, alterutri iussit reddi que sua sunt.
Mon. II viii 7 Post hos vero Xerxes, Darii filius et rex in Persis, cum tanta gentium multitudine mundum invasit, cum tanta potentia, ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit. Cuius operis admirabilis Lucanus in secundo Farsalie memor fuit; canit enim ibi sic: Tales fama canit tumidum super equora Xerxem construxisse vias. Et tandem, miserabiliter ab incepto repulsus, ad bravium pervenire non potuit.
2. dirimere, risolvere (Conte).
Mon. I x 5 Et sic aut erit processus in infinitum, quod esse non potest, aut oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate: et hic erit Monarcha sive Imperator.
Mon. II i 8 Igitur fiducie prenotate innixus et testimonio rationis et auctoritatis prefretus, ad secundam questionem dirimendam ingredior.
Ep. 1
Mon. 3
dirimantur, Mon. I x 5
dirimendam, Mon. II i 8
dirimens, Ep. V 27
dirimentis, Mon. II viii 7
-
D. si serve del v. tanto nel signif. generale di 'dividere', in duas partes separare, quanto nel signif. tecnico, giuridico di 'risolvere', 'dirimere' un conflitto, una controversia.  Nel primo senso è impiegato in Ep. V 27 (dove indica la distinzione fra il regno di Dio e quello di Cesare realizzata dalla venuta di Cristo: «homo factus [...] quasi dirimens duo regna, sibi et Cesari universa distribuens, alterutri iussit reddi que sua sunt») e in Mon. II viii 7 (dove viene riferito al tratto di mare che separa l'Europa dall'Asia che - stando alla testimonianza Lucano - Serse superò con un ponte: «Xerxes [...] cum tanta gentium multitudine mundum invasit [...] ut transitum maris Asyam ab Europa dirimentis inter Sexton et Abidon ponte superaverit»). Con una sfumatura semantica affine, peraltro, il corrisp. volgare dirimere occorre in Par. XXXII 18 per designare la divisione-distinzione dei beati all'interno della candida rosa («dirimendo del fior tutte le chiome»). Nel secondo senso, invece, in Mon. I x 5 ( dove indica l'azione, propria del iudex, di risolvere i conflitti con il proprio giudizio: «oportebit devenire ad iudicem primum et summum, de cuius iudicio cuncta litigia dirimantur sive mediate sive inmediate») e in II i 8 («ad secundam questionem dirimendam ingredior»). Quest'ultima occorrenza, peraltro, ha un particolare rilievo perchè connota in un senso strettamente giuridico la discussione di tutto il secondo libro attorno al dubitatum «an Romanus populus de iure monarche offitium sibi ascriverit» (I ii 3).
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
dirimere, vd. ED (F. Salsano).
Latino classico e tardoantico:
nel lat. class. e tardoant. il v. è att. tanto nel signif. generale di 'dividere', in duas partes separare, quanto nel signif. specifico di 'risolvere', 'dirimere' un conflitto, una controversia (vd. ThLL s.v. dirimo II): Liv. XXII xv 4 urbs Volturno flumine dirempta (CC); Manil. IV 677 Ad Tanain Scythicis dirimentem fluctibus orbes (MqDq); Ov. Met. I 21 hanc deus et melior litem natura diremit (MqDq); Clem. Dig. 38, 2, 38 pr. quod utique sic dirimendum est (LLT); Scaev. Dig. 33, 1, 13, 1 huiusmodi varietas viri boni arbitrio dirimenda est (LLT); Paul. Dig. 3, 3, 73 hoc omne officio iudicis dirimendum est (LLT); Serv. Aen. VII 187  dirimendarum litium (CC).
Latino medievale:
Vincenzo di Beauvais, Spec. doctr. VIII 13 Si quis episcopus criminaliter in iudicio episcoporum fuerit accusatus, contingat autem episcopos provinciae qui convenerint diversas habere sententias, alios quidem innocentem eum pronunciare, alios reum; propter huiusmodi controversiam amputandam, placuit sanctae synodo Metropolitanum episcopum alterius provinciae vicinum advocari, et aliquantos coepiscopos cum eo alios, qui pariter residentes, quicunque fuerint, dirimant quaestionem (LLT); Enrico di Gand, Quodlibet XIII, q. 14 de negotiis saecularibus vel iudicando dirimendis vel interveniendo praecidendis (LLT); Tommaso d'Aquino, Cat. in Luc. 9, l. 1 volens scilicet excitare eos in qualibet diligentia: et, ut ita loquar, ex hominibus Angelos faciebat eos, dirimens a qualibet cura vitae, ut una sola cura detineantur doctrinae (LLT); Pietro di Giovanni Olivi, In Paul. 1 hec est tertia pars huius epistole principalis, que est de instructione fidei, in qua eorum litigium et questionem dirimit, ostendendo quod utique sunt equales respectu gratie evangelice (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione, E 50, 6 (s.v. emo): dirimo [...] idest dividere, separare (DaMA). 
Balbi (s.v. dirimo) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Graziolo Bambagioli ad Inf. IX 61-63: ipsa virtus omnes eventus terribiles sapientissima ratione prescindit et dirimit (DDP).
Guido da Pisa ad Inf. XXVI 109-111: Et ista Gadis, ut ait beatus Ysidorus XIIIIM dirimit Affricam ab Europa (DDP). 
Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 20.03.2022.
Data ultima revisione: 24.04.2023.