Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
limosina, vd.
ED (
L. Vanossi).
Latino classico e tardoantico:
assente nel lat. class. ma ampiamente att. nel lat. tardoant. (cfr.
ThLL s.v.
elemosina 1), vd. ad es.
Hier. Epist. LII Sunt, qui pauperibus parum tribuunt, ut amplius accipiant, et sub praetextu
elemosynae quaerunt divitias: quae magis venatio appellanda est quam
elemosyna (
PL);
Vulg.
Tb. 4, 11 quoniam
elemosyna ab omni peccato et a morte liberat et non patietur animam ire in tenebras (
Bibliotheca Augustana);
Aug. Serm. XXXVI Animam quippe suam
elemosinis non redimebat, fructus perituros condebat (
Augustinus);
Greg. M. Epist., IX 218 Neque enim
elemosina reputanda est, si pauperibus dispensetur quod ex inlicitis rebus accipitur, quia, qui hac intentione male accipit, ut quasi bene dispenset, gravatur potius, quam adiuvatur (
MGH).
Latino medievale:
ampiamente att. (cfr.
MLW s.v.
elemosina II A), vd. ad es.
Benedetto di Aniane,
Conc. reg., LXXI Cura peregrinorum vel pauperum
elemosina pertinebit ad eum cui dispensationis potestas commissa est (
LLT);
Graziano,
Conc. disc. can., II, c. 14, q. 5, c. 1
Quod vero elemosinae non sint faciendae ex fenore vel usuris, nec ex quolibet male acquisito, Augustinus testatur in libro de verbis Domini tractatu XXXV (
LLT); II, c. 14, q. 5, c. 9 Neque enim si agris inique ac perperam invasis ita quisque utatur, ut ex eorum fructibus
elemosinas largas faciat, ideo rapinam iustificat (
LLT);
Pietro Cantore,
Summa confl., I 44 non enim potest fieri
elemosina de rapina (
LLT);
Guglielmo d’Auxerre,
Summa, III xxiv 5 q. 1, t. 1 Dicitur autem quod nullo modo potest fieri
elemosina de usura, de rapina, de rebus male acquisitis, unde in Ecclesiastico: ‘Qui offert sacrificium ex substantia pauperum, quasi qui victimat filium in conspectu patris sui, quoniam pro homicida habetur qui aufert pauperi illud unde debet sustentare vitam suam’ (
LLT).
Lessicografi medievali:
Papias (s.v.
eleinos):
elimosina graece misericordia (
Mirabile).
Uguccione E 30, 17-18 (s.v.
el): item ab eleyson hic et hec elemon -nis, idest misericors, unde hec elemona -e, idest miseria; et ab hoc et sina quod est mandatum dicitur hec
elemosina -
e, idest mandatum miserie, et secundum hoc scribitur per e. Sed melius scribitur per i et dicitur
elimosina, ab Ely quod est Deus et sina, inde
elimosina, quasi mandatum Dei; ipse enim mandavit eam fieri, unde illud ‘date elimosinam et omnia munda erunt vobis’; preterea quod pauperi datur a Deo mandatur. Vel dicitur
elimosina ab Ely et moys quod est aqua, et inde
elimosina, quasi aqua divina; sicut enim aqua extinguit ignem ita
elimosina peccatum (
DaMA).
Balbi (s.v.
elemon): elemon misericors grece secundum Papiam,
elemosina ab elemonia quod est misericordia et syna quod est mandatum componitur hec
elemosina -
ne idest mandatum misericordie, et secundum hoc scribitur per e sed melius scribitur per y, et tunc dicitur
elymosina ab Ely quod est Deus et sina quod est mandatum. Interpretatur
elimosina quasi mandatum Dei, ipse enim eam mandavit fieri unde in Luca: ‘date
elymosinam et ecce omnia munda sunt vobis’; preterea quod pauperi datur Deo mandatur. Vel dicitur
elymosina ab Ely quod est Deus et mois quod est aqua. Inde
elimosina quasi aqua divina; sicut enim aqua extinguit ignem ita
elimosina extinguit peccatum. Et scias quod septem sunt
elimosine corporales que continentur in hoc versu: ‘Visito, poto, cibo, redimo, tego, colligo, condo’. Visito scilicet infirmum, poto scilicet sitientem, cibo scilicet esurientem, redimo scilicet carceratum, tego idest vestio nudum, colligo idest recolligo hospitem, condo idest sepilio mortuum. Item septem sunt
elimosine spirituales que in hoc versu continentur: ‘Consule, castiga, solare, remitte, fer, ora’. Consule idest doce ignorantem et dirige dubitantem: intelligitur enim in hoc duplex spiritualis
elimosina scilicet doctrina et consilium, castiga delinquentem, solare idest consolare tristem, remitte delinquentibus in te, fer idest porta infirmitates aliorum et gravamina, ora pro omnibus (
Mirabile).
Commentatori danteschi:
Att., vd. ad es.
Anonimo Lombardo ad Purg. VI 37-39: Hic in parte ista respondet Virgilius, quod vera scripsit in Eneida, quodque verum est precamina vivencium prodesse hiis qui sunt in purgatorio. Dicit enim quod ex precibus seu
elemosinis aut aliis bonis que fiant per viventes in remedium et pro salute animarum, velociter ipsarum animarum gloria adipiscitur, non ideo corumpitur iudicium divinum, quia viventes solvere debita mortuorum suorum tenentur: videlicet qui in purgatorio sunt; tamen existencium in inferno non; quia preces ipsorum, vel pro ipsis a[d] deum factis, non attingunt (
DDP).
Chiose ambrosiane ad Purg. I 1: Et subdividitur ista in quinque partes secundum quod quinque sunt differencie: primi sunt ystriones et vanis delectationibus occupati, secundi excomunicati, tercii interfecti iniuste contriti, quarti differentes in senio confessionem, quinti principes non habentes curam subditorum. Omnes isti non possunt ire ad purgacionem quam desiderant, nisi per oracionem et
elemosinam eis gracia impetretur (
DDP).
Giovanni da Serravalle ad Purg. XXIII 76-84: Et iste (
scil. Foresis) respondet, quod orationes et
elemosina et bona que operatur uxor sua pro eo, liberaverunt eum de circulis inferioribus, et conduxerunt eum huc. Quia uxor sua erat valde solicita pro eo, et sic vidua, faciens tantum bonum, erat plurimum accepta Deo (
DDP).
Autore: Dario Personeni.
Data redazione: 01.03.2022.