dissolvo, -vi, -utum, -ere (v.)

1. sciogliere, demolire, confutare (Castiglioni-Mariotti).
Mon. III iv 4 Propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas prenotandum quod, sicut Phylosopho placet in hiis que De sophisticis elenchis, solutio argumenti est erroris manifestatio. Et quia error potest esse in materia et in forma argumenti, dupliciter peccare contingit: aut scilicet assummendo falsum, aut non sillogizando; que duo Phylosophus obiciebat contra Parmenidem et Melissum dicens: «Quia falsa recipiunt et non sillogizantes sunt». Et accipio hic largo modo “falsum” etiam pro “inoppinabili”, quod in materia probabili habet naturam falsi.
Mon. III iv 17 Potest etiam hoc, mendacium tollerando, per distinctionem dissolvi: mitior nanque est in adversarium solutio distinctiva; non enim omnino mentiens esse videtur, sicut interemptiva illum videri facit. Dico ergo quod licet luna non habeat lucem habundanter nisi ut a sole recipit, non propter hoc sequitur quod ipsa luna sit a sole.
Mon. III v 2 Et hoc vero de facili solvitur; nam cum dicunt quod Levi et Iudas, filii Iacob, figurant ista regimina, possem similiter hoc interimendo dissolvere: sed concedatur.
Questio 3 Unde cum in amore veritatis a pueritia mea continue sim nutritus, non sustinui questionem prefatam linquere indiscussam; sed placuit de ipsa verum ostendere, nec non argumenta facta contra dissolvere, tum veritatis amore, tum etiam odio falsitatis. Et ne livor multorum, qui absentibus viris invidiosis mendacia confingere solent, post tergum bene dicta transmutent, placuit insuper in hac cedula meis digitis exarata quod determinatum fuit a me relinquere, et formam totius disputationis calamo designare.
Mon. 4
Questio 1
dissolvendas, Mon. III iv 4
dissolvere, Mon. III v 2; Questio 3
dissolvi, Mon. III iv 17; III xiii 6
-
Fatta eccezione per l'occorrenza di Mon. III xiii 6 (luogo in cui viene ripresa la formula paolina «cupio dissolvi et esse cum Cristo», dove il significato è quello di 'morire'), D. impiega il v. nel signif. tecnico di 'confutare', 'sciogliere' il nodo dell'errore (rendendo evidente la falsità). In Mon. III iv 4, in particolare, viene presentata un'osservazione preliminare circa il metodo da adottare «propter hanc et propter alias eorum rationes dissolvendas». Citando direttamente gli Elenchi Sofistici, D. dichiara che un’argomentazione può dirsi confutata quando viene reso evidente il suo errore, che può risiedere o nella materia o nella forma del sillogismo. Nella materia, questo avviene quando si assume il falso (assummendo falsum). Nella forma, quando non si sillogizza correttamente (non sillogizando) – quando, cioè, non si rispettano le clausole definitorie del sillogismo (III iv 4). Da questa classificazione il Poeta deduce poi, come noto, due diverse tecniche di confutazione. Se l’errore è in forma, si tratta allora di dimostrare che la forma del sillogismo non è stata servata. Se l’errore risiede in materia, cioè nella falsità di una o entrambe le premesse, ci si può trovare di fronte a due casi distinti: (i) o come premessa si è assunto qualcosa di falso in senso assoluto, “simpliciter”; (ii) o si è assunto qualcosa di falso secondo un certo punto di vista, “secundum quid”. La strategia, di conseguenza, sarà quella di demolire la premessa completamente falsa nel primo caso; di distinguere ciò che c’è di falso da ciò che c’è di vero nel secondo, mostrando come la verità della premessa non possa comunque esser fatta valere in assoluto: «Si 'simpliciter', per interemptionem assumpti solvendum est; si 'secundum quid', per distinctionem» (III iv 5). Nel prosieguo, il v. viene poi associato - con grande precisione - a ciascuna di queste due tecniche. In Mon. III iv 17 alla metodologia per distinctionem («potest etiam hoc, mendacium tollerando, per distinctionem dissolvi»). In Mon. III iv 17, invece, alla metodologia per interemptionem («possem similiter hoc interimendo dissolvere»). In Questio 3, infine, il v. designa l'atto di confutare gli argomenti che si oppongono alla verità della questione (argumenta contra): «placuit de ipsa verum ostendere, nec non argumenta facta contra dissolvere».
-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
disciogliere, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
Rhet. Her. II xxvi 41 controversiam controversia dissolvere (Bibliotheca Augustana); Cic. De orat. II 235 orator odiosas […] res saepe, quas argumentis dilui non facile est, ioco risuque dissolvit (CC); Aquila Rhet. 15 διασυϱμός […] ea figura est, qua ludentes, quae dicuntur ab adversariis, dissolvimus (CC); Hier. Epist. 21, 3, 2 sententiam veterem nova opinione dissolvit (CC); 50, 1, 2 σαφίσματα […] callida argumentatione dissolvere (CC);  Aug. Civ. X 31 argumentatio dissoluta est (CC).
Latino medievale:
Pietro Abelardo, Theol. Schol. II, l. 175 cuius quidem innumeras ac supra modum abominandas hereses silentio deperire non sustinuerunt, quasi et in his retractandis aliquam previderent utilitatem, ac si ab eis assignatis atque dampnatis, ceteri facilius sibi providerent, aut quibus eas rationibus dissolverent, si quis in eis illaquearetur, addiscerent (CC); Ruggero Bacone, Opus tertium 28 relinquitur igitur quod a natura scimus arguere, et similiter dissolvere argumenta per interemptionem propositionum falsarum, et per divisionem et distinctionem malarum consequentiarum (CC); Bonaventura, Comm. in II Sent. dist. 2, p. 2, a. 1, q. 1 et ideo rationes adductae ad ostendendam influentiam in haec inferiora secundum hos non valent, quia ordinatio illius corporis ad aliud officium secundum distamen et imperium Conditoris huiusmodi influentiam non admittit; et hoc solum omnes illas rationes dissolvit (LLT); Tommaso d'Aquino, In Arist. Phys. I, l. 2, n. 7 quia igitur supponebat quod arcus non semper dividuntur in duo media, quod est contrarium principiis geometriae, huiusmodi rationem dissolvere non pertinet ad geometram (LLT); Pietro d'Alvernia Comm. in Pol. III, l. 8, n. 423 hoc enim videtur habere dubium et solutionem qua dissolvitur ratio, quae in oppositum adducebatur prius; et magis videtur esse verum et expediens multitudinem principari debere quam paucos virtuosos (LLT).
Lessicografi medievali:
Uguccione S 187, 5 (s.v. solvo): Dissolvo -is, diversis modis solvere (DaMA).
Balbi (s.v. solvo) = Uguccione (Mirabile).
Commentatori danteschi:
Benvenuto da Imola ad Par. III 37-41: ideo Paulus qui gustaverat de ista dulcedine, dicebat: cupio dissolvi et esse cum Christo (DDP). 
Giovanni da Serravalle ad Purg. IX 124-126: et alia, scilicet argentea, habet multam artem, scilicet discernendi, seu ad discernendum, et indiget multo ingenio, idest subtilitate, quia ipsa nodum disgroppat, idest dissolvit, idest novit quid sit agendum (DDP).
Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 16.03.2022.
Data ultima revisione: 24.04.2023.