negatio, -onis (s.f.)

1. negazionediniego (Conte).
Mon. I xi 9 Iste prosillogismus currit per secundam figuram cum negatione intrinseca, et est similis huic: omne B est A; solum C est A: ergo solum C est B. Quod est: omne B est A; nullum preter C est A: ergo nullum preter C est B.

Mon. 1

negatione, Mon. I xi 9
negatio intrinseca: Mon. I xi 9

Hapax nel lat. dantesco. In Mon. I xi 9 l'espressione negatio intrinseca assume un preciso valore tecnico. D. la utilizza per indicare una specifica proprietà logica del termine solus, che contiene una negazione implicita rivelabile attraverso l’uso dell’equivalente 'niente se non' (nullum preter). In tal modo, l’argomento dantesco rispetta i requisiti formali di un sillogismo di seconda figura, che richiede che almeno una delle premesse (e la conclusione) siano negative.

Che alcune particolari parole grammaticali contenessero una negazione era idea corrente nella trattatistica logica del tempo, approfondita in particolare dai testi specialistici dedicati ai cosiddetti termini 'sincategorematici' (Syncategoremata). In particolare, le proprietà di espressioni come solus e nullum preter costituivano oggetto d’analisi delle sezioni dedicate, rispettivamente, alle dictiones exclusivae e alle dictiones exemptivae. Nei Syncategoreumata di Pietro Ispano, ad esempio, l’idea che una dictio exclusiva importasse implicitamente una negazione si trovava enunciata in questo modo: «Unde dico quod in dictionibus exclusivis per impositionem earum intelligitur negatio, quia ‘tantum’ et ‘solus’ ex sua impositione significant ‘non cum alio» (Syncategoreumata, VIII 57). Tipiche descrizioni del funzionamento del termine solus erano, inoltre, le seguenti: «dictio exclusiva significat idem quod hec oratio ‘non cum alio’, sive privationem associationis totius ad partem, ut ‘solus Sortes currit’ idest ‘Sortes currit et nichil aliud’ vel ‘ Sortes currit et nullus alius homo currit’. Et sic pars ponitur et totum removetur […]» (Ivi, III 6); «Dicto de negatione in se dicendum de dictionibus habentibus virtutem negationis in se. Et primo de dictionibus exclusivis, quae sunt ‘tantum’, ‘solus’ […]. Significant enim privationem associationis sive concomitantiae aliquorum cum alio respectu tertii, ad quam privationem sequitur exclusio omnium aliorum respectu illius tertii, sicut proprius actus et proprietas dictionis exclusivae» (Enrico di GandSyncategoremata, 683-689).

La convertibilità del termine solus nell’equivalente nullum preter si trovava inoltre codificata come regola negli emergenti trattati sulle consequentiae (i cosiddetti De consequentiis: «Ostendo quod haec consequentia est bona: ‘nihil praeter hominem est animal, ergo nihil praeter animal est homo’. Quia sequitur ‘nihil praeter hominem est animal, ergo tantum homo est anima’ […]; quia affirmativa exclusiva aequipollet exceptivae negativae in qua fit exceptio a trascendente», Anon. de consequentiis. MS London, BL Royal 12 F XIX, 57; «et notandum quod ab exclusiva affirmativa ad exceptivam negativam in eisdem terminis tenet consequentia. Unde sequitur ‘tantum Socrates currit, ergo nihil praeter Socratem currit’», Walter Burey, De consequentiis, 51). E veniva spesso ricordata nella tradizione esegetica degli Analitici Primi, che – specialmente dagli anni Settanta del XIII sec. – conosce significative sovrapposizioni con il genere dei Sophismata.

In ogni caso, va sottolineato che D. sarebbe potuto entrare in contatto con queste nozioni anche attraverso la frequentazione di dispute orali o la lettura di opere teologiche. L’impiego dell’espressione negatio intrinseca con questo signif. tecnico, in ogni caso, non ha grandi paralleli nelle fonti, che prediligono di norma locuzioni come negatio importata o negatio implicita. In Mon. I xi 9, dunque, si può dunque apprezzare la conoscenza piuttosto specifica che D. dimostra di avere di un particolare ambito della logica medievale e, allo stesso tempo, la libertà linguistica con cui se ne serve. 

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
negazione, vd. ED.
Latino classico e tardoantico:
il sost. è ampiamente att. tanto nel lat. class. quanto nel lat. tardoant. (vd. ThLL s.v. negatio): Cic. Fat. 15 quaero enim, si Chaldaei ita loquantur, ut negationes infinitarum coniunctionum potius quam infinita conexa ponant, cur idem medici, cur geometrae, cur reliqui facere non possint (LLT); Sull. 39 atqui hoc perspicuum est, cum is, qui de omnibus scierit, de Sulla se scire negarit, eandem esse vim negationis huius, quam si extra coniurationem hunc esse se scire dixisset (LLT); Inv. I 42 disparatum autem est id, quod ab aliqua re praepositione negationis separatur, hoc modo: sapere et non sapere (LLT); Reth. Her. IV xlvi 59 quomodo quattuor de causis sumitur, item quattuor modis dicitur: per contrarium, per negationem, per conlationem, per brevitatem (Bibliotheca Augustana).
Latino medievale:

Alberto Magno, Comm. in I Sent., dist. 6A, 2 ad hoc dicendum, quod ista, volens et nolens, non opponuntur per affirmationem, et negationem: cum enim negatio intrinseca est cum voluntate, in una dictione voluntas manet affirmata: sed volitum de quo est sermo, negatur: unde idem est nolo, quod volo contrarium (LLT); Bonaventura, Comm. in I Sent., dist. 21, 1, 2 si categorematice, tunc est nomen adiectivum et non recipitur in divinis; si syncategorematice, sic importat negationem implicitam; sed negatio antecedit quod negat: ergo necesse est, quod antecedat compositionem, quam negat; sed cum dicitur: Pater est solus Deus, solus sequitur compositionem: ergo videtur, quod non possit ipsam negare: ergo etc (LLT); Tommaso d’Aquino, Comm. in I Sent., dist. 21, 1, 1, 1 Ex quo patet responsio ad primum, quod procedit secundum primum sensum. Ad secundum dicendum, quod sicut dicunt sophistae, dictio exclusiva immobilitat terminum cui adiungitur ratione negationis implicitae. Unde non sequitur: solus homo est rationalis; ergo solus Socrates (LLT); dist. 21, 2, 1, 3 Si ergo haec est vera: Trinitas est solus Deus, haec etiam erit vera: Trinitas est Deus solus. Praeterea, haec dictio solus est syncategorematica, et importat negationem. Sed negatio debet praecedere compositionem vel aliquid quod negetur, cum autem dicitur sic, pater est solus Deus, nihil sequitur (LLT). 

Lessicografi medievali:

Isid. Orig. II xxvii 6: negatio est alicuius ab aliquo, ut Socrates non est (Mirabile).
Papias (s.v. negatio): negatio est enunciatio elicuius ab aliquo ut homo non est lapis; Philosophus non est Plato (Mirabile).

Commentatori danteschi:

Guido da Pisa ad Inf. XXX 118: est autem iuramentum assertio vel negatio alicuius rei, inducto Deo teste, vel cum attestatione rei sacre. Periurium vero est assertio falsi sive negatio veri, inducto Deo teste, vel interpositione rei sacre (DDP).
Giovanni di Serravalle ad Par. II 37-42: sicut sunt maxime, scilicet propostiones, que sunt per se note; quemadmodum sunt iste: Omne totum est maius sua parte; de quolibet affirmatio vel negatio. Ista dicuntur vera prima, que non dubitantur ab habentibus intellectum, habita notitia terminorum (DDP).

Autore: Stefano Pelizzari.
Data redazione: 01.03.2022.
Data ultima revisione: 25.04.2023.