malesanus, -a, -um (agg.)

1. insano (Frugoni Ep.).
Ep. VI 21 A, Tuscorum vanissimi, tam natura quam vitio insensati! Quam in noctis tenebris malesane mentis pedes oberrent <et rete frustra iaciatur> ante oculos pennatorum, nec perpenditis nec figuratis ignari.
Ep. 1

malesane, Ep. VI 21

-

Hapax nel lat. dantesco. Composto formato dall’avv. male e dall’agg. sanus con il signif. di «insanus», frequentemente att. nel lat. class. nella forma con l’avv. e l’agg. separati; solo a partire dal lat. tardoant. si registrano occorrenze della locuzione come unica stringa fonetica (vd. Corrispondenze). La forma univerbata malesanus finisce per prevalere nel mediolat. (cfr. Stotz VI 163.4). 

In Ep. VI 21 la mens dei Fiorentini ribelli è definita malesana nella metafora dei mentis pedes che errano nelle tenebre della notte («in noctis tenebris malesane mentis pedes oberrent»). L'immagine dei mentis pedes è consueta: Brilli, Reminiscenze scritturali, p. 450 ne segnala la presenza nei Moralia in Iob di Gregorio Magno, in Pier Damiani e Giovanni di Salisbury. Tra i commentatori antichi della Commedia l'agg. malesanus è att. solo in Pietro Alighieri.

-
Voce corrispondente nelle opere volgari di Dante:
-
Latino classico e tardoantico:

att. con il signif. di «non admodum sanus, insanus» (Forcellini s.v. malesanus), spesso con l'avv. (male) e l'agg. (sanus) separati, vd. ad. es. Cic. Att. IX xv 5 Ego autem illum male sanum semper putavi, nunc etiam impurum et sceleratum puto nec tamen mihi inimiciorem quam sibi (CC); Verg. Aen. IV 8 Cum sic unanimam alloquitur male sana sororem (MqDq); Hor. Epist. I xix 3 [...] ut male sanosAdscripsit Liber Satyris Faunisque poetas (MqDq); Ov. Met. III 474 Dixit et ad faciem rediit male sanus eandem / et lacrimis turbauit aquas, obscuraque moto / reddita forma lacu est (MqDq). È att. anche come unica parola a partire dal lat. tardoant. (cfr. ThLL s.v. male II A 2), vd. ad es. Don. Gramm. 4, 371, 23 in conpositis dictionibus unus accentus est non minus quam in una parte orationis, ut malesanus, interealoci (CC); AmbrEpist. 66, 6 Respondit Aaron providum debere esse judicium sacerdotale, nec facile malesanae conscientiae committendum id muneris; ne fiat error priore deterior (CC); Prisc. Gramm., II, p. 113 etiam divisa possunt coniungi, ut malefida, argiletum, huiusmodi, malesana (CC); Pomp. Gramm. p. 130 ut puta male una pars orationis est, sanus una pars orationis est; sed quoniam istae non pro duabus sunt, sed pro una, incipimus dicere malesanuscolligimus utramque, et iam unum accentum habebunt (LLT); Apon. IX 478 Ad huiusmodi igitur conuallem non dedignatur descendere Sermo Dei, ut qui contristatus fuerat in malesano gaudio peccatorum laetificetur in lacrimis paenitentium (LLT).

Latino medievale:
ampiamente att., vd. DMLBS s.v. malesanus, ma non si rilevano occorrenze in ambito epistolare.
Lessicografi medievali:
-
Commentatori danteschi:

unica att. dell’agg. in Pietro Alighieri (3) ad Inf. XXIX 46-51 procedit ad dicendum de decima et ultima bulgia infernali, quam dicit circuire per xxii miliaria et in qua fingit puniri animas illorum qui in hoc mundo falsarii fuerunt in diversis infirmitatibus ita ut dicit textus, tangendo comparative de epidimiosa et malesana contrata Vallis Clane, aquas per Tusciam pigrissime manantis, et de Maritima et Sardinea ut habetur in textu (DDP).

Autore: Elena Vagnoni.
Data redazione: 17.09.2022.